5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkındaki Kanunun ilk halinde iyi hallilik ile ilgili ayrıntılı bir düzenleme mevcut değil iken bu kanunun 89. maddesi, başlığıyla birlikte 14.04.2020 tarihinde kabul edilen 7242 sayılı kanun ile yeniden düzenlenmiş ve Hükümlülerin değerlendirilmesi ve iyi hâlin belirlenmesi başlığını alan 89.madde 01.01.2021 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yapılan bu düzenleme iyi halliliğin şartlarını ağırlaştırmış olması nedeniyle açık ceza infaz kurumuna ve denetimli serbestliğe ayrılma ile şartla tahliyeyi zorlaştırmış bu nedenle 01.01.2021 tarihinden önce infazına başlanmış mahkumiyetler yönünden uygulanıp uygulanmayacağı Türk Ceza Kanununun 7/3 maddesi çerçevesinde tartışmalara sebep olmuştur.
Yeniden düzenlenen 89.maddenin son fıkrasında bahsi geçen yönetmelik ise “Gözlem ve Sınıflandırma Merkezleri ile Hükümlülerin Değerlendirilmesine dair Yönetmelik” adıyla 01.01.2021 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmeliğin “tanımlar” başlığını taşıyan 3/1-i maddesinde iyi hallilik kavramı; “Hükümlü hakkında ceza infaz kurumlarında bulundukları tüm aşamalarda, ceza infaz kurumlarının düzen ve güvenliği amacıyla konulmuş kurallara uyup uymadığı, haklarını iyi niyetle kullanıp kullanmadığı, yükümlülükleri eksiksiz yerine getirip getirmediği, uygulanan iyileştirme programlarına göre toplumla bütünleşmeye hazır olup olmadığı, tekrar suç işleme ve mağdura veya başkalarına zarar verme riskinin düşük olup olmadığına ilişkin olarak yapılacak işlemlerde; katıldığı eğitim-öğretim ve iyileştirme programları ile sosyal ve sportif faaliyetler, kültür ve sanat programları, aldığı sertifikalar, kitap okuma alışkanlığı, diğer hükümlü ve tutuklular ile ceza infaz kurumu görevlileri ve dışarıyla olan ilişkileri, işlediği suçtan dolayı duyduğu pişmanlığı, ceza infaz kurumu kuralları ile kurum bünyesindeki çalışma kurallarına uyumu, aldığı ödüller ve disiplin cezaları dikkate alınmak suretiyle idare ve gözlem kurulunca yapılan ve iyileşme düzeyini gösteren değerlendirmeyi ifade eder” şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanımlama 5275 sk.nun 89/1-2 ve Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik (eski adıyla infaz tüzüğü) in 109/1-2 maddelerindeki düzenleme ile aynıdır.
Bu düzenlemelere göre hükümlülerin iyi halli olabilmesi için, ceza infaz kurumlarında bulundukları tüm aşamalarda;
1- Ceza infaz kurumlarının düzen ve güvenliği amacıyla konulmuş kurallara uymaları (Bu kurallar 5275 sk.nun 33 ila 36. maddelerinde,Adalet Bakanlığı tarafından çıkartılan yönetmelik ve genelgelerde, cezaevi idaresi tarafından hazırlanıp bakanlıkça onaylanan iç yönetmelikte düzenlenmektedir.
2- Haklarını iyi niyetle kullanmaları (Bu haklar; avukat ve noterle görüşme 5275 sk. madde 59,Kültür ve sanat etkinliklerine katılma, ifade özgürlüğü madde 60, Kütüphaneden yararlanma madde 61, süreli ve süresiz yayınlardan yararlanma madde 62, hükümlünün barındırılması ve yatırılması madde 63,hükümlünün giydirilmesi madde 64, hükümlünün bakıma muhtaç çocuklarının barındırılması madde 65, hükümlünün telefon ile haberleşmesi madde 66, radyo, televizyon yayınları ile internet olanaklarından yararlanma madde 67, hükümlünün mektup,faks ve telgrafları alma ve göndermesi madde 68, hükümlünün dışarıdan gönderilen hediyeyi kabul etmesi madde 69, din ve vicdan özgürlüğü madde 70, muayene ve tedavi hakkı madde 71, beslenme hakkı madde 72) dır.
3- Yükümlülüklerini eksiksiz yerine getirmeleri (bu yükümlülükler; cezayı çekme, güvenlik ve iyileştirme programlarına uyma 5275 sk. Madde 26,sağlığın korunması kurallarına uyma madde 27, bina ve eşyanın korunması madde 28, hükümlülerin çalıştırılması madde 29,30 ve 31)
4- Uygulanan iyileştirme programlarına göre toplumla bütünleşmeye hazır olmaları (iyileştirme, Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik'in 86.maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır; “hükümlülerin, kuruma girişinden salıverilmesine kadar geçen süre içerisinde, bedensel ve zihinsel sağlıklarını sürdürmeleri veya bunlara yeniden kavuşmaları için gerekli önlemlerin alınması, suçluluk duygusundan arınması, kişisel ve toplumsal gelişiminin sağlanması amacıyla uygulanacak, eğitim-öğretim, sağlık, psiko-sosyal hizmetler ile meslek edindirme, bireyselleştirilme, toplum yaşamıyla uyumlaşmasını ve geliştirilmesini sağlayacak programların tümüdür. Örneklemek gerekirse hükümlünün ceza infaz kurumu bünyesinde açılan eğitim-öğretim ve meslek edindirme kurslarına katılması,spor salonlarından ve kurum kütüphanesinden yararlanma imkanının verilmesi, konferans ve seminerlere katılması, iş yurtlarında çalıştırılması varsa hastalık ve bağımlılıklarının tedavi edilmesi,psiko sosyal servis ile görüşmeler yaparak terapiye tabi tutulması, açık ceza infaz kurumlarında örgün eğitime devam hakkı gibi faaliyetlerdir.
5- Tekrar suç işleme ve mağdura veya başkalarına zarar verme risklerinin düşük olması
6- Diğer hükümlü ve tutuklular ile ceza infaz kurumu görevlileriyle ilişkilerinin iyi olması,dışarıyla olan ilişkilerinin kötüye kullanılmaması (dışarıyla ilişkiden kasıt açık ve kapalı görüş, mektup gönderme ve alma ile telefon görüşme hakkıdır)
7- İşlediği suçtan dolayı pişmanlık duyması (hükümlünün işlediği suçtan dolayı pişmanlık duyup duymadığına psiko sosyal yardım servisi tarafından yapılan mülakatlar sonucu karar verilmektedir.)
8-Hükümlünün almış olduğu disiplin cezalarının idare ve gözlem kurulunca değerlendirilmesi; (5275 sk.nun 48/3b maddesi gereğince; Disiplin cezalarının tamamı infaz edilip kaldırılmadıkça hükümlü hakkında koşullu salıverilme işlemi zaten yapılamamaktadır, dolayısıyla burada (h bendinde) kastedilenin ,hükümlü hakkındaki disiplin cezası kaldırılmış olsa bile durumunun idare ve gözlem kurulunca değerlendirileceği hususudur)
İyi hal kararları Cezaevi İdare ve Gözlem Kurullarınca verilmektedir. Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik'in 22.maddesi gereğince İdare ve Gözlem Kurulları; kurum müdürünün başkanlığında, gözlem ve sınıflandırmadan sorumlu ikinci müdür, idare memuru, cezaevi tabibi, psikiyatrist, bir psikolog ve psiko-sosyal yardım servisinde görevli diğer unvandan bir personel (sosyal çalışmacı ya da sosyolog), öğretmen, infaz ve koruma baş memuru ile kurum müdürü tarafından teknik personel arasından seçilen bir görevliden oluşur.
5275 sayılı Kanunun 89 uncu maddesinin üçüncü fıkrası gereğince (yani Toplam on yıl ve daha fazla hapis cezasına mahkûm olanlar ile terör suçları, örgüt kurmak, yönetmek veya örgüte üye olmak suçları, örgüt faaliyeti kapsamında işlenen suçlar, kasten öldürme suçları, cinsel dokunulmazlığa karşı işlenen suçlar ve uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti suçlarından mahkûm olanlar hakkında) iyi hâl değerlendirmesi yapacak olan kurula, Cumhuriyet Başsavcısı veya belirleyeceği Cumhuriyet Savcısı başkanlık eder. Bu kurula üst parağrafta sayılan üyelerin yanı sıra Cumhuriyet Başsavcısı tarafından belirlenen bir Cezaevi İzleme Kurulu üyesi ile Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı il veya ilçe müdürlükleri tarafından görevlendirilen birer uzman da katılır.
İdare ve Gözlem Kurullarının iyi hal değerlendirmeleriyle ilgili toplanma usulu, toplantı ve karar yeter sayıları,kurulun inceleme ve değerlendirme esasları, kurul kararlarının mahiyeti ve bu kararlara karşı kanun yolları Gözlem ve Sınıflandırma Merkezleri ile Hükümlülerin Değerlendirilmesine dair Yönetmelikte ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu hususların hepsine ayrıntılı olarak değinmek bu incelemenin amacını aşmaktadır.
İncelememizin baş taraflarında iyileştirme programlarından bahsetmiştik. Cezaevi eğitim ve öğretim servisi ile psiko-sosyal yardım servisleri tarafından her hükümlü için bir iyileştirme planı hazırlanarak ilgilisine tebliğ edilmesi gerekir (Yön.m.25) Hükümlü de bu plana uymak zorundadır. Hükümlünün bu plana riayeti ve gelişimi altı ayda bir değerlendirilir ve raporlanır. Ayrıca hükmün infazına başlanması ile birlikte, ceza infaz kurumlarında bulunduğu süre içerisindeki tutum ve davranışları, kurum düzeni ve güvenliğine katkısı, yükümlülüklerini yerine getirmesi ile yürütülen iyileştirme ve topluma kazandırma programlarına katılımı sonucunda hükümlünün gösterdiği gelişim ölçülerek puanlanır, (yani yukarıda sekiz madde halinde sayılan iyi hal kriterlerinin varlığı bu puanlama esasına göre belirlenir) Puanlama; yönetim servisi, eğitim ve öğretim servisi, psiko-sosyal yardım servisi ile güvenlik ve gözetim servisi tarafından yapılır, Hangi tutum ve davranışlara ne kadar puan verileceği, ölçme ve değerlendirmekriterleri, değerlendirmeye esas eşik puanlar, değerlendirme raporlarının şekli, kullanılacak program ve formlar ile puanlama sonucuna göre yapılacak değerlendirmenin başlayacağı tarih Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğünce belirlenir. (Yön.md.31,32) Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğünün 18.11.2021 tarih ve E-69421317-204.99-1187/119196 sayılı yazısı gereğince puan uygulamasına 01.01.2022 tarihinden itibaren başlanılacak olup aynı yazı gereğine alt eşik puan 45, üst eşik puan ise 80 olarak belirlenmiştir.Yapılan hesaplama sonucunda almış olduğu puan Genel Müdürlükçe belirlenen eşik puanın altında kalan hükümlü hakkında; açık ceza infaz kurumuna ayrılma,kalan cezasını denetimli serbestlik tedbiri uygulanarak infaz etme ve ceza infaz kurumlarından doğrudan koşullu salıverilme, işlemlerine yönelik iyi hâl kararı verilmez.
Puanlama sisteminin getirilmiş olması ve somut kriterlere bağlanması hükümlüler açısından bir avantajdır ancak son birkaç yıldır ceza infaz kurumlarında pandemi nedeniyle iyileştirme programları gerçekleştirilememektedir yada ciddi şekilde aksamaktadır bu durumda nasıl davranılacağına dair yönetmelikte düzenleme mevcuttur yönetmeliğin 33/4 maddesi; “İyi hâl kararı için gerekli olan ve Genel Müdürlükçe belirlenen eşik puanı aşamayan hükümlü hakkında idare ve gözlem kurulunca bir araştırma yapılarak; bu durumun mücbir sebeplerden kaynaklanıp kaynaklanmadığı ya da hastalık, yaşlılık, personel yetersizliği gibi makul bir nedeni olup olmadığı belirlenir. Makul bir nedenin bulunması durumunda, hükümlüye verilen gelişim puanının Genel Müdürlükçe belirlenen eşik puanı aşması şartı aranmaz. Bu hükümlü hakkında, mevzuatta aranan diğer iyi hâl kriterlerine göre değerlendirme yapılır.” şeklinde düzenleme içermektedir. Ancak maddede geçen “mevzuatta aranan diğer iyi hâl kriterlerine göre değerlendirme yapılır” ibaresi eski uygulamanın devam edeceği anlamına gelmektedir. Keza yönetmeliğin 32/9 maddesi gereğince; Kapalı ceza infaz kurumunda bulunan ve gelişim puanı Genel Müdürlükçe belirlenen eşik puanı(80) aşan ve erken iyileşme gösterdiği kanaatine varılan iyi halli hükümlü hakkında idare ve gözlem kurulu tarafından, kapalı ceza infaz kurumunda kalması gereken toplam sürenin onda birine kadar daha erken açık ceza infaz kurumuna ayrılma kararı verilebilir. Erken iyileşmeye bağlı olarak, erken açık ceza infaz kurumuna ayrılma ile ilgili esas ve usuller Genel Müdürlükçe gösterilir. Bu maddede düzenlenen erken açık ceza infaz kurumuna ayrılma durumu da puanlama sistemine dolayısıyla iyileştirme programlarının açılmasına bağlıdır, pandemi nedeniyle iyileştirme programlarının yapılamaması gerçeği karşısında erken açık ceza infaz kurumuna ayrılma durumunun fiilen uygulanma imkanı bulunmamaktadır. Halbuki cezaevlerinde pandemi nedeniyle iyileştirme programlarının yapılamaması mücbir sebep kabul edilip yönetmeliğin 33/4 maddesi burada hükümlü lehine uygulanarak hakkında mevzuatta aranan diğer iyi hal kriterlerine göre değerlendirme yapılıp erken açık ceza infaz kurumuna ayırma kararı verilebilmelidir.
Burada, terör ve örgütlü suçlardan hükümlü olanlar hakkında iyi hal incelemesi yapılmazdan evvel açık ceza infaz kurumlarına (dolayısıyla denetimli serbestliğe) ayrılmalarıyla ilgili bir hususa değinmek gerekmektedir. Açık Ceza İnfaz Kurumlarına Ayrılma Yönetmeliğinin 6/2ç maddesi gereğince terör ve örgütlü suçlardan hükümlü olanların açık ceza infaz kurumlarına ayrılabilmeleri için mensup oldukları örgütten ayrıldıklarının idare ve gözlem kurulu kararıyla tespit edilmesi gerekmektedir. Uygulamada cezaevi idare ve gözlem kurulları terör ve örgütlü suçlardan hükümlü olanlar hakkında iyi hal değerlendirmesi yapmazdan evvel hükümlünün mensup olduğu örgütten ayrılıp ayrılmadığına dair bir ön karar almakta şayet hükümlünün mensup olduğu örgütten ayrılmadığına karar verilirse hakkında iyi hal değerlendirmesi yapmamaktadırlar. Bu durum kapalı ceza infaz kurumunda kalma süresinin uzamasına sebep olmaktadır. Açık Ceza İnfaz Kurumlarına Ayrılma Yönetmeliğinde hükümlü hakkında bir sonraki değerlendirmenin ne kadar zaman sonra yapılacağına dair bir düzenleme yoktur. Bu boşluk keyfiliğe yol açabilecek niteliktedir. Uygulamada idare ve gözlem kurulunun bu kararına karşı itiraz süreci beklenmekte bu da 3-4 ayı bulmaktadır. Hükümlünün mensup olduğu örgütten ayrılıp ayrılmadığına karar veren idare ve gözlem kurulu Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik'in 22.maddesi gereğince oluşmaktadır yani bu kurulda C.Savcısı ile Cezaevi İzleme Kurulu üyesi, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı il veya ilçe müdürlükleri tarafından görevlendirilen birer üye bulunmamaktadır, oysa terör ve örgütlü suçlardan hükümlü olanlar hakkında yapılacak iyi hal değerlendirmesinde bu sayılan üyeler de bulunacaktır. (5275 sk.md.89/3) İyi hal değerlendirmelerinde hükümlünün isteği ile yada re'sen mülakat yapma imkanı mevcuttur. (Gözlem ve Sınıflandırma Merkezleri ile Hükümlülerin Değerlendirilmesine dair Yönetmelik madde 16/5) Yine hükümlünün iyi halli olmadığına karar verildiği durumlarda bir sonraki değerlendirmenin ne zaman yapılacağına dair yönetmelikte açıklık mevcuttur. (Gözlem ve Sınıflandırma Merkezleri ile Hükümlülerin Değerlendirilmesine dair Yönetmeliğin17/2 maddesi gereğince bu süre asgari 3 aydır)
İdare ve Gözlem Kurulunca hükümlünün iyi halli olmadığına karar verilmesi durumunda bu kararlara karşı 4675 sayılı İnfaz Hakimliği Kanununun 5 ve 6.maddeleri çerçevesinde şikayet/ itiraz yoluna başvurulabilecektir. İnfaz Hakimi itirazı dosya üzerinden inceleyecektir oysa burada da hükümlülere verilen disiplin cezalarına karşı yapılan şikayet/itiraz yolunda olduğu gibi hükümlüyü dinleme imkanı getirilmeli idi. Zira disiplin cezaları hükümlülerin tahliye sürelerini nasıl uzatıyorsa, iyi halli olmadıklarına dair verilen kararlarda uzatmaktadır.
İnfaz mevzuatında iyi halliliğin arandığı diğer durumlar;
1- 5275 sk.md.9/5; Müebbet hapis cezasına hükümlülerden, 107 nci maddede belirtilen koşullu salıverilme süresinin üçte ikisini, süreli hapis cezasına hükümlülerden toplam cezalarının üçte birini, eylem ve tutumları nedeniyle tehlikeli hâlde bulunan ve özel gözetim ve denetim altında bulundurulmaları gerekli olduğu saptananlar ile bulundukları kurumlarda düzen ve disiplini bozanlar veya iyileştirme tedbir, araç ve usûllerine ısrarla karşı koyanlar geriye kalan toplam cezalarının üçte birini bu kurumlarda geçirerek iyi hâl gösterenlerin, tutum ve kişiliklerine uygun diğer ceza infaz kurumlarına gönderilmelerine karar verilebilir.
2- 5275 sk.md.25/c; Risk ve güvenlik gerekleri ile iyileştirme ve eğitim çalışmalarında gösterdiği gayret ve iyi hâle göre; Ağırlaştırılmış Müebbet hapis cezası hükümlüsünün, açık havaya çıkma ve spor yapma süresi uzatılabileceği gibi kendisi ile aynı ünitede kalan hükümlülerle temasta bulunmasına sınırlı olarak izin verilebilir.
3- 5275 sk.md.31; İyi halli hükümlüler, idare ve gözlem kurulu kararı ile kurum yönetimi tarafından durumlarına uygun kurum içi hizmetlerde çalıştırılabilir.
4- 5275 sk.md.48 Hükümlülere verilen disiplin cezalarının infaz edildikten sonra kaldırılabilmeleri için iyi halli olmaları gerekmektedir
5- 5275 sk.md.54; Hükümlülerin kendi istekleri ile bulundukları kurumdan başka kurumlara nakledilebilmeleri için iyi halli olmaları gerekir.
6- 5275 sk.md. 94; Hükümlülük süresinin onda birini iyi hâlle geçirmiş olan hükümlünün talebi halinde mazeret izni verilebilir.
Esat Faruk BENLİ
Hukukçu