YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA İŞ HUKUKUNDA FAZLA ÇALIŞMA

I. GİRİŞ

Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Fazla çalışma kavramının herhangi bir tanımı İş Kanunu’nda yapılmış değildir. 4857 Sayılı İş Kanunu’nda ücret bölümünde, fazla çalışma ücretini düzenleyen 41. Maddede fazla çalışmaya ilişkin belirlemeler yapılmıştır. Buradan “Günlük yasal iş süresini aşma halinde fazla çalışma söz konusudur” tanımlamasını yapabiliriz[1].

II. FAZLA SAATLERLE ÇALIŞMA KAVRAMI

Fazla saatlerle çalışma, işçi tarafından yasal çalışma süresinin veya sözleşmeyle belirlenen çalışma süresinin üzerinde, işverenin yararına ortaya konulan çalışma süresidir[2]. Ancak, işçinin yasal çalışma süresinin üzerinde yaptığı her çalışma fazla saatlerle çalışma olarak nitelendirilemez. Üzerinde durulması gereken noktalardan biri fazla sürelerle çalışmanın bir sınırının olup olmadığı noktasındadır, bu noktada hemen belirtmeliyiz ki İş Kanunu’nda bir sınırlama yoktur ancak fazla sürelerle çalışmanın tanımından da çıkarılacağı üzere sözleşme ile belirlenen haftalık çalışma süresi ile yasal haftalık normal çalışma süresi olan 45 saat arasındaki çalışma bu sınırı oluşturacaktır[3].

İşçi, İş Kanunu m. 41/4 uyarınca fazla sürelerle çalışmasının karşılığını ister normal saat başı ücretinin yüzde yirmi beş fazlasını alabilecekken isterse de zamlı ücret yerine fazla çalıştığı her saat için bir saat on beş dakika serbest zaman olarak kullanabilecektir. Burada işçi için bir nevi seçimlik hak durumu söz konusudur. Serbest zaman olarak kullanma süresi fazla saatlerle çalışmada bir saat otuz dakika olacaktır.

4857 Sayılı İş Kanunu 66. maddesinde çalışma süresinden kabul edilen haller:

- “Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.

- İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.

- İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.

- İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.

- Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.

- Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.”

Ancak uygulamada, madde 66’da sayılmayan ara dinlenmelerinin veya işçilere tanınan sigara-çay içme gibi bazı mola sürelerinin aralarındaki iş sözleşmeleri ile günlük çalışma süresi kapsamına dâhil edilmektedir. Bu sürelerin toplanması ile hesaplanan çalışma süresinin, kanunen kırk beş saat olarak belirlenmiş süre sınırının aşılması halinde fazla çalışmadan ve dolayısıyla fazla çalışma ücretinden bahsedilecektir.

III. FAZLA ÇALIŞMA TÜRLERİ

4857 sayılı Kanunda da fazla saatlerle çalışma, çalışmayı doğuran nedenlere göre ayırıma tabi tutularak, olağan nedenlerle, zorunlu nedenlerle ve olağanüstü nedenlerle fazla saatlerle çalışma olmak üzere farklı maddelerde düzenlenmiştir.

1- Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma

İş Kanunu’nun 42. Maddesine göre şöyle düzenlenmiştir;

- Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde,

- Yahut makineler veya araç ve gereçler için hemen yapılması gerekli acele işlerde,

- Yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında,

- Zorunlu durum nedeniyle (Bir arızanın mevcudiyeti durumunda. Sözü edilen arıza, işin görülmesinde kullanılan her türlü üretim aracında olabileceği gibi, iş yerinin herhangi bir yerinde de olabilir. Bu yüzden, hammaddenin veya gıda malzemesinin bozulması yahut iş ürünlerinin başarılı olmaması tehlikesinin olduğu durumlarda da bir zorunlu nedenin varlığı söz konusudur. Hatta kazanın önlenmesi, kurtarma işlerinin bir düzene konması ve oluşan kazanın sonuçlarının giderilmeye çalışılması gibi durumlarda da söz konusu olan, acele yapılması gerekli ve geçici nitelikteki işlerdir.)

iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur[4].

2- Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 43. Maddesinde düzenlemiştir;

“Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan iş yerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkabilir.”

Olağanüstü durum nedeniyle fazla çalışma iki yönden sınırlandırılmıştır:

a. Bu dönemde fazla çalışma, olağanüstü durumun devamı süresince yaptırılabilir.

b. Bakanlar Kurulu, bu türden iş yerlerindeki “günlük çalışma süresini işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir.” İşçinin en çok çalışma gücü ile anlatılmak istenen, günlük fazla çalışma süresinin azami sınırıdır. Bu konuda Bakanlar Kurulu’na tanınan yetkinin sağlık kurallarıyla sınırlı kalacağı açıktır[5].

3- Olağan Nedenlerle Fazla Çalışma

Olağan nedenlerle fazla çalışma, İş Kanunu m.63/son da belirtilen sağlık kuralları bakımından günde ancak yedi buçuk saat ve daha az çalışılması gereken işler ile 69. maddede yer alan gece çalışması dışında, işverenin kanunun 41. maddesinde belirtilen nedenlere dayanarak işçilerine, haftalık 45 saatlik çalışma süresini aşacak şekilde, günlük normal çalışma süresinin üzerinde yaptırdığı çalışmadır[6]. İş K.m. 41/VII uyarınca, fazla çalışma için işçinin onayının alınması gerekir. Anılan hükümde geçen “fazla saatlerle çalışma”, hem fazla çalışma hem de fazla sürelerle çalışmayı[7] kapsadığı için, fazla çalışmanın yanı sıra fazla sürelerle çalışma için de işçinin onayı aranacaktır[8].

IV. FAZLA ÇALIŞMANIN KARŞILIĞI

1- Fazla Çalışma Ücreti

4857 sayılı İş Kanunun 41/2 hükmünce fazla çalışmalarda işçinin normal saat başı ücretinin yüzde elli fazlası ödenecektir. Buna karşın fazla sürelerle çalışmada ise işçinin normal saat başına düşen ücretinin yüzde 25 fazlasının ödenmesi söz konusu olacaktır. Söz konusu hükümler nispi emredici olup sözleşme ile fazla çalışma yada fazla sürelerle çalışma ücretinin artırılması mümkündür[9].Fazla çalışma ücretinin söz konusu olabilmesi için önemli şartlardan biri de fazla çalışmanın işverence istenmiş olması gerekir. Bu cümlenin mefhumu muhalifinden işçinin kendi isteği ile gerçekleştirmiş olduğu fazla çalışmalar, zamlı ücrete tabi olmayacaktır[10].

Örneğin haftalık çalışma süresinin 30 saat olarak belirlendiği bir işyerinde işçi 55 saat mesai yapmışsa; bu işçinin 15 saat fazla sürelerle çalışma yaptığı, 10 saat de fazla çalışma yaptığı kabul edilir. İşçinin yapmış olduğu fazla sürelerle çalışma ücretinin ona % 25 zamlı ödenmesi gerekir[11].

2- Serbest Zaman Verilmesi

Fazla çalışma yada fazla sürelerle çalışma gerçekleştiren işçi, zamlı ücret isteyebileceği gibi, işverene yazılı olarak başvurmak koşulu ile zamlı ücret talep etmeyip fazla çalışma gerçekleştirdiği her saat başına 1,5 saat kendisine serbest zaman verilmesini talep edebilme hakkına sahiptir[12]. İşçi yazılı olarak başvurmak koşulu ile serbest zaman talep etmiş ise bu durumda işverenin bu talebi reddetme imkanı yoktur[13]. İrdelenmesi gereken bir diğer nokta ise işçinin iş akdi hak ettiği serbest zamanı kullanmadan sona erdiğinde ne olacağıdır. Bu durumda artık işçi iş günleri ve mesai saatleri içinde serbest zaman kullanma imkanı söz konusu olmadığına göre artık zamlı ücretini alacaktır. Zamlı ücretini alırken iş akdinin ne şekilde sona erdiğinin önemi yoktur, zira fazla çalışma alacağı sözleşmenin sona erme nedenine değil, işçinin geçmiş dönemde sarf etmiş olduğu yoğun emeğe dayanmaktadır[14].

V. FAZLA ÇALIŞMANIN İSPATI

İş güvencesine sahip olmayan işçinin, iş sözleşmesi yürürlükte iken, işini kaybetme korkusuyla fazla çalışma karşılığını talep edememesi nedeniyle, iş sözleşmesinin feshinden sonra açılan davalarda, öncelikli sorunlardan birini, fazla çalışma iddiaları oluşturmaktadır. Bu davaların fazla çalışma yapıldıktan yıllar sonra açılmış olması, fazla çalışmanın ispatlanmasını güçleştirmektedir[15].

a. İspat Yükü

Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi iddiasını ispatlamakla yükümlüdür[16]. İşçi, iddiasını her türlü delille kanıtlayabilir; bu kapsamda tanık dahi dinletebilecektir[17]. Fazla çalışmanın yapıldığının sabit olması durumunda ise, çalışmanın karşılığının fazla çalışma ücreti ya da serbest zaman olarak işçiye sağlandığını ispat yükümlülüğü işverendedir. İşçinin aksine işveren bu iddiasını sadece yazılı delille kanıtlayabilir[18].

b. İspat Araçları

Fazla çalışmanın ispatında, ispat araçları hakkında özel bir hüküm bulunmamaktadır. Kural olarak, işçi, fazla çalışma yaptığını her türlü delille kanıtlayabilir. Burada önemli olan, işçinin fazla çalışma yapıp yapmadığını, yapmış ise ne kadar fazla çalıştığını ispatlayacak delillerin somut ve inandırıcı nitelikte olmasıdır[19]. Başta ücret hesap pusulaları ve bordrolar[20] olmak üzere, işçinin fazla çalışma yaptığını destekleyecek her türlü yazılı belge, örneğin, işyerine ait satış raporları, günlük faaliyet raporları, servis kayıt formları, müfettiş raporları ve puantaj tabloları[21] ispat aracı olarak kullanılabilecektir. Güvenlik veya benzeri nedenlerle işyerinde tutulan işyeri giriş ve çıkışlarını gösteren kayıtlar da fazla çalışmanın ispatında değerlendirilecektir[22].

VI. SONUÇ

4857 sayılı İş Kanunu’nda çalışma süreleri ve fazla çalışmalarla ilgili olarak esaslı değişiklikler yapılmıştır. Fazla çalışmanın tespitinde yasal haftalık 45 saat sınırlaması korunmakla beraber, eski yasada yer alan, günlük 3 saat sınırlaması kaldırılmış yerine haftalık çalışma ölçütü kabul edilmiştir. Buna göre, Kanuna göre fazla çalışma, haftalık 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalardır. Fazla çalışma için Yasada belirtilen haftalık çalışma süresi ölçütü mutlak emredici nitelikte olup, taraflar iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmesine konulan hükümlerle bu ölçütü kaldırarak yerine başka bir ölçüt getiremeyeceklerdir. 4857 sayılı Yasa ile tarafların anlaşması kaydıyla haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak şartıyla farklı şekilde dağıtılması olanağı getirilmiştir. Denkleştirme uygulamasında, bazı haftalarda 45 saatin üzerinde çalışma yapılsa bile ortalama haftalık çalışma süresi 45 saati aşmamışsa bu çalışmalar fazla çalışma sayılmayacaktır. Söz konusu uygulama ile mümkün oldukça fazla çalışma yapılmadan işin yürütülmesi amaçlanmaktadır.

Sonuç olarak, fazla çalışma işçinin sağlığı, sosyal hayatı ve ekonomik hali; işverenin işletmesi ve ülkenin istihdam politikaları üzerinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu itibarla, fazla çalışmaya ilişkin esaslar işçinin korunması göz önünde tutularak düzenlenmelidir.

-------------------------------------