Yargılamanın Yenilenmesi

1. Genel Olarak

Mahkemelerce verilen kararlarda yanlışlıklar olabilir. Bu yanlışlıkların bir kısmı hüküm kesinleşmeden anlaşılır; bir kısmı ise ancak hüküm kesinleştikten, hatta infaz gerçekleştikten sonra anlaşılabilir. Bunların düzeltilmesi için çeşitli yollar gösterilmiştir. Hükmün kesinleşmesinden sonra anlaşılan yanlışlıkların düzeltilmesi için yargılamanın yenilenmesi yolu kabul edilmiştir (CMK m.311 vd) [1]. Diğer bir ifadeyle, yargılamanın yenilenmesi, kesinleşmiş mahkeme kararlarına karşı öngörülen olağanüstü bir kanun yoludur. Kural olarak, mahkeme kararlarına temyiz veya istinaf incelemesinden geçerek ya da geçmeksizin kesinleştikten sonra bir daha el sürülmesi mümkün değildir. Fakat yargılamanın yenilenmesi kurumu bunun istisnasıdır[2].

Ceza Muhakemesi Hukuku’nda olağanüstü kanun yolları arasında yer alan yargılamanın yenilenmesi yoluyla kesin hükümdeki adli hataların ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır. Ceza Muhakemesi Kanunu’nda sınırlı sayıda bulunan nedenlere dayanılarak yargılamanın yenilenmesi kanun yoluna başvurmak suretiyle suçun yeniden yargılanması mümkün olabilmektedir. Yargılamanın yenilenmesi kurumu Ceza Muhakemesi Hukuku’nun amacı olan maddi gerçeğe ulaşılmasına katkı sağladığı gibi adalet sistemine güvenin ve toplumsal barışın korunmasına da yardımcı olmaktadır[3].

Hukuki güvenlik açısından kesin hüküm bir zorunluluk olsa da adli hataların düzeltilmesinden de tamamen vazgeçilemez. Yargılamanın yenilenmesi de bu gerekliliğin bir sonucudur[4]. Diğer bir ifadeyle, yargılamanın yenilenmesi, kesinleşen bir “hükme” karşı “sonradan” ortaya çıkan ve kanunla muayyen olan neden, olay ya da deliller neticesinde hükümlü lehine ya da sanık veya hükümlü aleyhine olarak “hükmü veren mahkemeden” bu yönde istemde bulunulması yoluyla kullanılan bir olağanüstü kanun yoludur[5].

Kesin hükümde yer alan adli hataların düzeltilmesine ve hükümlü hakkında aynı fiil nedeniyle tekrar muhakeme yapılmasına imkân tanıyan yargılamanın yenilenmesi, olağanüstü kanun yollarının bir çeşidini oluşturmaktadır. Kesin hüküm; doğruluğu hukuken kabul edilen ve artık tartışılmayan bir mahkeme kararıdır. İstisnai olsa da uyuşmazlığın çözümünde “adli hata” denilen yanlışlıklar yapılmış olduğu sonradan öğrenilebilir. Bazı önemli hataların giderilebilmesi ve hakikatin araştırılması bu şekilde maddi gerçeğe ulaşılabilmesi “olağanüstü kanun yolu” ile mümkün olabilecektir[6].

Yargılamanın yenilenmesi (muhakemenin iadesi), mahkemece verilip kesinleşen hükümde, hukuksal hatanın yapıldığının bilahare tespiti üzerine başvurulan özel nitelikli bir yoldur. Kesin hükmün dokunulmazlığının istisnasını oluşturur. Kesinleşen hükmün, maddi gerçeğe uymadığının anlaşılması halinde düzeltilmesi gerekir. Yargılamanın yenilenmesi ancak kesinleşmiş hükümlerde başvurulacak bir yoldur. Diğer bir ifadeyle, kesinleşmemiş hükümlerde bu yola başvurulması imkânsızdır [7].

Hukuki güvenlik bilindiği üzere kişinin yargılanmadan önce yargılanacağı hukuk sistemini tanıması, yani kendi yargılaması sırasında ya da direk olarak kendisine uygulanabilecek hükümleri bilmek hakkıdır. Bu ilke yargılanan kişinin hukuk sisteminin yapmaya kadir olduğu geniş uygulamalara karşı korunmasını amaçlar. Aleyhe yargılamanın yenilenmesinin kabul edildiği sistemlerde bu yeni muhakemenin hukuki güvenliği ihlal etmemesinin iki şartı bulunur. Bu şartlardan ilki; aleyhe muhakemenin yenilenmesi nedenlerinin kanun koyucu tarafından keyfiliğe sebep olmayacak bir biçimde ve kurumun varlık amacıyla uyumlu olarak belirlenmesidir. Aleyhe muhakemenin yenilenmesinin hukuki güvenlik ilkesiyle çelişmemesi için varlığı gereken ikinci şart, aleyhe muhakemenin yenilenmesi nedenlerinin kanunda sınırlı sayıda, belirliliği sağlayacak ve kapsam konusunda tereddüt oluşturmayacak biçimde açık olarak düzenlenmesidir[8].

Yargılamanın yenilenmesi yolunun istisnai olarak kabul edilmesinin nedeni, doğruluğu hukuken tartışılmayan “kesin hükmün” temellerinin bazı hallerde sarsılmış olması hükmün artık bu temel üzerinde oturmasının mümkün olmamasına dayanmaktadır. Hukuk barışının ve güvenliğinin sağlanması ne kadar önemli ise de, hukuka olan güvenin sağlanması da en az bu kadar önemlidir. Temelleri olmayan bir hüküm hukuk düzeni tarafından kabul edilemez. Bu nedenle yargılamanın yenilenmesi yolu, sadece çok istisnai hallerde mahkeme kararı ile açılabilmektedir[9].

Yargılamanın yenilenmesinin istisnai kanun yolu olduğu Yargıtay CGK’nın 11.03.2014 tarih, 2012/3-909 esas, 2014/121 sayılı kararında, “Yargılamanın yenilenmesindeki amaç kanunda istisnai ve sınırlı olarak sayılan hallerin gerçekleşmesi halinde, gerçeğin araştırılması böylece toplumun ve sanığın menfaatinin korunması olduğundan, kesin hükme yönelik olarak ileri sürülen ve gerekli şartları taşımayan her türlü yenileme talebini dikkate alınması söz konusu olmayacaktır”, şeklinde vurgulanmıştır. Aynı doğrultudaki bir diğer kararında Yargıtay şöyle demektedir; “Yargılamanın yenilenmesi, mahkemece verilip kesinleşen hükümde, hukuksal hatanın yapıldığının bilahare tespiti üzerine, başvurulan özel nitelikli bir kanun yolu olarak, kesin hükmün dokunulmazlığının istisnasını oluşturmaktadır”[10].

CMK’nın 315. maddesine göre, kanunun aynı maddesinde yer almış sınır içinde olmak üzere cezanın değiştirilmesi amacıyla yargılamanın yenilenmesi kabul edilemez. Hatanın giderilmesini sağlayacak başka bir yol varsa, yargılamanın yenilenmesi kanun yoluna gidilemez.

Olağan kanun yollarından olan itiraz, istinaf ve temyiz yoluna kesinleşmemiş hükümler aleyhine başvurulabilirken, olağanüstü kanun yollarından olan yargılamanın yenilenmesine kesinleşmiş hükümlere karşı başvurulabilmektedir. Yargılamanın yenilenmesi yolu, olağan kanun yollarından konu, amaç, başvuru, etki ve sonuç bakımından da farklıdır. Ancak yargılaman yenilenmesiyle olağan kanun yolları arasındaki temel ve belirleyici farkı kesinleşmiş hüküm-kesinleşmemiş hüküm ayırımı oluşturmaktadır[11]. Diğer bir ifadeyle, kesinleşmemiş hükümlere karşı yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilemez. Örneğin, hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı kesinleşmiş bir karar olmadığından yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilemez[12].

Yargılamanın yenilenmesi kurumunun işleyişine ilişkin Yargıtay’ın bir kararında şöyle denilmektedir; “Kesin hüküm ve dolayısıyla "ne bis in idem" ilkesine istisna oluşturan yargılamanın yenilenmesi yolunun, yasal sınırlar içinde yorumlanması gerektiği, geniş yorumlanmasının olanaklı olmadığı, kesinleşen hükmün, maddi gerçeğe uymadığının anlaşılması halinde düzeltilmesi gerektiği, kesinleşmemiş hükümlerde bu yola başvurulmasının olanaksız olduğu, yargılamanın yenilenmesi davasının kanunda herhangi bir süreyle sınırlandırılmadığı, bu kurumun 5271 sayılı CMK'nın 311 ilâ 323. maddelerde düzenlendiği, yerel mahkeme aşaması biten bir davaya ilişkin kararın kesinleşmesi sonrasında yargılamanın yenilenmesinin mümkün olduğu, olağanüstü kanun yolu olarak kabul edilen bu yöntemin, çok istisnai hallerde kullanılacağı, zira esas olanın kesinleşen yargı kararının uygulanması ve değiştirilmemesi olduğu ancak maddi gerçek ve adaletin, en önemlisi de hükümlünün mağdur edilme ihtimalinin önüne geçmek amacıyla davanın yeniden gözden geçirilmesinin kabul edildiği, yargılamanın bir yerde bitmesi ve hak arama hürriyetinin de bir sınırının olması gerektiğinin ileri sürülebileceği, o sınırın, temel olarak temyiz aşamasının geçilmesi anı olduğu, bununla birlikte yargılamanın esasını etkileyen hataların varlığı halinde onların da göz ardı edilmemesi gerekeceği, yargılamanın yenilenmesi talebinin, kesinleşen hükmü veren yerel mahkemeye sunulacağı, mahalli mahkemenin, önce bu istemin usulden kabule değer görülüp görülmeyeceğine karar vereceği, bu istem mahkemece yerinde bulunduğunda, hâkim vasıtasıyla delil toplanması yoluna gidileceği, CMK'nın 320. maddesinde istisnai olarak mahkemeye delil toplama yetkisinin de verildiği, neticeten mahkemenin yargılamanın yenilenmesi istemini esassız gördüğünde duruşma yapmaksızın reddedeceği, aksi kanaatte ise duruşma açacağı, bu kararlara karşı taraflarca itiraz yoluna gidilebileceği ancak yargılamanın yenilenmesi talebini ciddi gören mahkemenin, ortaya çıkan delillerle duruşma yapmaksızın hükümlünün derhal beraatına de karar verebileceği, mahkemenin duruşma açtığı halde yargılamanın yenileneceği ve sonuçta mahkemece, ya önceki hükmün onaylanacağı ya da iptal edilip yeni hüküm kurulacağı, bu kararlara karşı ise temyiz yolunun açık olacağı uygulamada kabul görmüştür”[13].

2. Yargılamanın Yenilenmesinin Kapsamı

Yargılamanın yenilenmesinin konusunu, olay yargılaması yapan ilk derece mahkemesi ve bölge adliye mahkemelerinin sanığın suçluluğu, suçsuzluğu, ceza ve/veya güvenlik tedbirlerine ilişkin hüküm niteliğindeki son kararlarıdır. İlk derece mahkemesince verilmiş olan karar istinaf incelemesinden geçmiş olsa bile, yargılanmanın yenilenmesi isteminin ilk derece mahkemesi nezdinde ileri sürülmesi gerekir[14].

Yargılamanın yenilenmesi, kanunda belirtilen sebeplerin varlığı halinde kararı veren mahkemenin yargılamayı baştan itibaren tekrarlayarak yeniden karar vermesidir[15]. Yargılamanın yenilenmesindeki amaç, gerçeğin araştırılması ve böylece toplumun ve sanığın menfaatinin korunmasıdır. Kesinleşmiş hükümlerin bir müddet sonra yanlış verildiği anlaşılabilir. Hatta cezanın infazının bitmesinden sonra dahi, bu yanlışlık ortaya çıkabilir. İşte gerek sanığın lehine, gerekse sanığın aleyhine olarak ortaya çıkan yeni durumlar dolayısıyla, kesinleşmiş bir hükme rağmen, hükmün duruşma yapılarak veya yapılmaksızın tekrar ele alınmasına olanak sağlayan bir kanun yoludur. Kesin hükme yönelik olarak ileri sürülen ve gerekli şartları taşımayan her türlü yenilenme talebinin dikkate alınması da söz konusu olmayacaktır. Bu açıklamalar ışığında yargılamanın yenilenmesini; kanunda sınırlı şekilde sayılan yargılamanın yenilenmesi nedenlerinin en az birisine dayalı olarak kesinleşmiş bir hükümde adli hata bulunduğu iddiasıyla kural olarak hükmü veren mahkemeye başvurulmasıyla başlayan, hükmü veren hâkimin katılımı olmaksızın, mahkemece başvurunun şekil ve esas açısından kabulüne karar verilmesi halinde devam edilerek hükme konu sanık ve fiil hakkında yeniden kovuşturma yapılmasına imkan sağlamaktadır[16]. İnfaz hâkimliği kararı yargılamanın yenilenmesi yasa yoluna konu olamaz[17].

Yargılamanın yenilenmesine başvurmak için, hükmün nasıl kesinleştiğinin bir önemi yoktur. Oysa Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının itiraz yolunda hükmün mutlaka Yargıtay denetiminden geçerek kesinleşmiş olması; kanun yararına bozmada ise Yargıtay ya da istinaf denetiminden geçmeden kesinleşmesi gerekir[18].

Yargılamanın yenilenmesinin istisnai kanun yolu olduğu Yargıtay CGK’nın 11.03.2014 tarih, 2012/3-909 esas, 2014/121 sayılı kararında[19], “Yargılamanın yenilenmesindeki amaç kanunda istisnai ve sınırlı olarak sayılan hallerin gerçekleşmesi halinde, gerçeğin araştırılması böylece toplumun ve sanığın menfaatinin korunması olduğundan, kesin hükme yönelik olarak ileri sürülen ve gerekli şartları taşımayan her türlü yenileme talebini dikkate alınması söz konusu olmayacaktır” şeklinde vurgulanmıştır.

3. Başvurma Yetkisi

Yargılamanın yenilenmesi, istek üzerine olur. Mahkeme kendiliğinden yargılamanın yenilenmesine karar veremez. Yargılamanın yenilenmesini hükümlü, hükümlü ölmüşse, eşi, üst soyu ile alt soyu, kardeşleri ve Cumhuriyet savcısı isteyebilir. Hükümlü veya beraat etmiş sanık, kendi aleyhine yargılamanın yenilenmesini isteyemez. Hükümlünün avukatı, yargılamanın lehte yenilenmesini isteyebilir. Cumhuriyet savcısı ise hem lehte hem de aleyhte yenilenme talebinde bulunabilir. Hükmün infaz edilmiş olması veya hükümlünün ölümü, yargılamanın yenilenmesi istemine engel olmaz (CMK m.313/1). Bu halde ölenin eşi, üstsoyu, altsoyu, kardeşleri yargılamanın yenilenmesi isteminde bulunabilirler (CMK m.313/2). Bu kişilerin yokluğu halinde, Adalet Bakanı da yargılamanın yenilenmesi isteminde bulunabilir (CMK m.313/3). Adalet Bakanı'nın yargılamanın yenilenmesi isteminde bulunması, istisnai bir haldir. Adalet Bakanı, hükümlünün lehine ve sadece yasa'da belirtilen kişilerin yokluğu halinde bu kanun yoluna başvurabilecektir[20].

Cumhuriyet savcısı hükümlünün hem lehine hem de aleyhine yargılamanın yenilenmesini talep edebilir (CMK m.260). Müdafi de hükümlünün lehine yargılamanın yenilenmesini isteyebilir[21].

Hükümlü kendi lehine yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurabilmekte olup hükümlünün kendi aleyhine yargılamanın yenilenmesi talep etme hakkı bulunmamaktadır. Ayrıca berat eden sanık gerek kendi lehine gerekse kendi aleyhine yargılamanın yenilenmesi yoluna başvuramaz[22].

Haksız bir şekilde verilen kararla maddi ve manevi olarak telafisi imkansız zararlar gören hükümlünün ve/veya yakınlarının itibarlarının iadesi ve maddi gerçeğin ortaya çıkarılarak, adalet duygusunun tatmini ve gelişmesi açısından hükümlünün ölmesi veya cezanın infaz edilmesi hallerinde de yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurulabilir[23].

Yargılamanın yenilenmesi istemi, hükmü veren mahkemeye yapılır. İstem yazılı olmalıdır. Bu konuda, bir dilekçe verilebileceği gibi; bir tutanak tutulmak üzere mahkeme kâtibine beyanda da bulunulabilir. Hükümlü, bulunduğu kurum müdürüne beyanda bulunmak suretiyle veya dilekçe vererek bu kanun yoluna başvurabilir. Kurum müdürüne başvuru halinde, başvuru beyanı veya dilekçesi ilgili deftere kaydedildikten sonra bu hususları içeren bir tutanak düzenlenerek tutukluya verilir. Daha sonra tutanak ve dilekçe derhal ilgili mahkemeye gönderilir. Zabıt kâtibi başvuruyu ilgili deftere kaydeder. Kurum müdürü tarafından işlem yapıldığında, yargılamanın iadesi için kabul edilmiş olan süreler kesilmiş sayılır (CMK m.263). Yenilenme nedeni ve bu konudaki deliller, dilekçede gösterilmelidir (CMK m.317/2). Yenilenme nedeninin bir suç olması halinde, kural olarak bu konuda kesinleşmiş bir hüküm bulunmalı veya delil yokluğundan başka nedenlerle soruşturma yapılamamış olmalıdır[24].

Yargılamanın yenilenmesine kişiler doğrudan başvurabilirken, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının itiraz yolunda ancak Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı başvurabilir. Kanun yararına bozmada ise Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı kural olarak Adalet Bakanlığı’nın talebi üzerine, bazen de kendiliğinden başvurur[25].

Mahkeme yargılamanın yenilenmesi isteminin kabule değer olup olmadığına karar verir. Yargılamanın yenilenmesi kanun yoluna yalnızca bir kere başvurulacaktır diye bir kural yoktur. Yargılamanın yenilenmesi istemi reddedilirse, yeni bir sebeple tekrar yargılamanın yenilenmesi isteminde bulunmak mümkündür. Burada önemli olan husus, hükümlünün lehine veya aleyhine yargılamanın yenilenmesi nedenlerinin varlığı ve yeni nedenlerin ortaya çıkmasıdır. Ancak her yeni başvurunun dayandığı nedenin önceki başvuruda belirtilenden farklı olması gerekmektedir[26].

4. Yargılamanın Yenilenmesi Sebepleri

Yargılamanın yenilenmesi yoluna, hem hükümlünün lehine olarak, hem de aleyhine olarak başvurmak mümkündür[27]. Yeni kanunumuz önceki kanuna nazaran, hükümlünün aleyhine yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurma sebeplerini sınırlamıştır[28]. Yargılamanın yenilenmesi nedenleri, hem kendi içinde sınırlı sayıdadır, hem de sanık lehine ve aleyhine başvuru kaynağı olacak nedenlerden birkaçı ortak dahi olsa, esasta bunlar farklı düzenlenmiştir (Krş. CMK 311 ve 314). Bu nedenle bu yola başvurulduğunda, genel olarak hukuka aykırılık olduğu iddiası veya lehe başvuru nedeninin aleyhe veya bunun tersi uygulamanın her zaman yerinde olmadığı ve hukuksal sonuç doğurmayacağı, bu nedenin sanık lehine mi aleyhine mi olduğu ve bunun bu yol için kanunda düzenlenen hükümlere tamamen uyması gerektiği gözden kaçırılmamalıdır: Bu nedenlerin sayısı kıyas veya genişletici yorumla artırılamaz[29].

5. Başvuru Süresi

Yargılamanın yenilenmesi davası, kural olarak herhangi bir süreyle sınırlandırılmamıştır[30]. Diğer bir ifadeyle, yargılamanın yenilenmesi süre bakımından dava zamanaşımına bağlıdır. Ancak yargılamanın yenilenmesine hükümlünün lehine olarak başvurulması süreye tabi değildir[31]. Kesin hükmün adli hata içerdiğinin ne zaman ortaya çıkacağını bilmek mümkün olmadığından yargılamanın yenilenmesi başvurusunun herhangi bir süreyle sınırlandırılmaması maddi gerçeği amaçlayan ceza muhakemesi açısından isabetli olmuştur[32].

6. Yargılamanın Yenilenmesi İsteminin Etkisi

Yargılamanın yenilenmesi istemi, hükmün infazını ertelemez. Ancak mahkeme, infazın geri bırakılmasına veya durdurulmasına karar verebilir (CMK 312). Böyle bir durumda yargılamanın yenilenmesi, sadece infaza ara verme nedenidir; kişinin hükümlülük sıfatı devam eder[33]. Mahkeme infazın geri bırakılmasına veya durdurulmasına ilişkin kararını derhal verebileceği gibi yenileme muhakemesinin evrelerinde de verebilir[34].

SONUÇ

Yargılamanın yenilenmesi yoluna gidebilmek için hükmün kesinleşme şeklinin bir önemi bulunmamaktadır. Mahkemenin bir şekilde kesinleşmiş dosyada yeniden yargılama yaparak yeni bir hüküm kurması istisnai bir durum olarak görüldüğü için mahkemeler açısından koşulları oluşmuş olsa bile yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilmesinde tereddütler olduğu gözlenmektedir. Oysa hâkimlerin bu konuda cesaretlendirilmesi şarttır. Çünkü delil toplama tekniklerinin yetersizliği, iş yoğunluğu, sürekli değişen yasaların hukuki sınırlar içerisinde fiili şartlarda uygulanmasında meydana gelebilecek hukuki ve/veya fiil hatalar göz önünde tutularak uygulamanın önünün açılması, olması gereken hukuk açısından şarttır. Açık hukuka aykırılıklar da bile yargılamanın yenilenmesi talebinin reddi hak ihlali olduğu gibi masum kişilerin haksız cezalar karşısında çaresiz kalmalarına sebebiyet verebilmektedir. Her türlü hukuka aykırılığın düzeltilmesi hukuk devletinin görevidir. Kararın kesinleşmiş olması, kararın doğru olduğu anlamına gelmez. Sistem için basit bir iş gibi görünen bir haksızlık, haksızlığa maruz kalan kişi açısından büyük bir travmadır. İnsanların kalbinde hep bir ilahi adalet beklentisi bulunmakta olup devletin görevi yargının yeniden yapılandırılarak adli hata sayısını minimuma indirerek yargılamanın her aşamasında hukuk güvenliğini sağlayarak kişilerin adalete olan inançlarını artırmaktır. Hukuk ve adalet toplumun oksijenidir.

DR.CENGİZ APAYDIN

İSTANBUL ANADOLU CUMHURİYET SAVCISI