Ceza hukukunda uzlaştırma kurumu 2016 ve 2017 yıllarında yapılan yasal düzenlemeler doğrultusunda hızla değişmekte ve gelişmekte olup, uzlaşma kurumunun etkinlik alanının gelişmesi uygulamada önemli alanlar oluşturmaktadır. Yeni suç tiplerinin uzlaşma kapsamına alınmış olması önemli bir gelişme olmakla birlikte, kurumun uygulama alanının kurumun halk nezdinde bilinirliğinin az olması ve uzlaştırmacıların tecrübe eksikliği nedeniyle uygulamada ciddi sorunlara sebebiyet verdiği gözlemlenmektedir. Ancak Adalet Bakanlığı’nda Ceza İşleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Alternatif Çözümler Daire Başkanlığının kurulması, uzlaştırmacıların eğitilmesi, teknolojinin hızlı ve etkin kullanılarak sorunlarının giderilmesine yönelik çalışmalar, adliyelerde uzlaştırma bürolarının kurulması, uzlaştırma odalarının sayılarının arttırılması, yapılan sempozyumlar ve alınan istatistiki veriler uzlaştırmanın kurumsallaştırılması yönünde önemli gelişmelerdir.
Uzlaşma kurumu, alternatif bir uyuşmazlık çözme yöntemi olup taraflara kendi hukukunu yaratma imkânı sağlayan, uyuşmazlığın klasik yargı yöntemleri dışında ancak adlî makamlar olan Cumhuriyet Başsavcılığı ve mahkemeler gözetiminde ve denetiminde çözümlenmesini amaçlayan bir kurumdur. 6763 sayılı yasa ile değişik 5271 sayılı CMK'nın 253. ve 254. maddeleri gereğince uzlaştırma işlemi yapılması için dosyaların uzlaştırma bürosuna gönderilmesi, uzlaşma teklifinin uzlaştırmacılar tarafından yapılması gerektiğinin belirtilmiş olması hem soruşturma hem kovuşturma hem de kesinleşmiş dosyalarda uzlaşma kapsamına alınan suçlarının yeni düzenlemeler doğrultusunda yeniden ele alınması zaruretini ortaya koymaktadır.
Uzlaşma ile taraflar arasında suçla bozulan toplumsal barış yeniden sağlanmış olacağından, yeni uyuşmazlıkların ve suçların önü kapanacaktır. Toplumunun uzlaşmanın hukuki anlam ve sonuçlarını kavraması halinde, uzlaştırmacılarımızın teorik ve pratik eğitimlerinin artması sonucu gelişecek performansları, uygulamada giderek artan sayıda tarafları tatmin eden şekillerde farklı edimler ile gerçekleşen uzlaştırmaların çoğalması, ceza adalet sistemimizde uzlaşma kurumun önemini ve fonksiyonunu arttıracaktır.
Uzlaştırma teklifini kabul ederek bu konuda karşı tarafla görüşme, suçu kabul veya haklarından vazgeçme anlamına gelmez. Bu durum tarafların sahip oldukları haklarda da bir kayba yol açmaz. Müşteki uzlaştırma teklifini kabul etmekle haklarından vazgeçmemektedir. Şüpheli veya sanığın uzlaşma teklifini kabul etmesi ise sadece sorumluluğu kabul anlamına gelir.
Uzlaştırmada iradilik esas olup taraflar uzlaşma teklifini kabul etseler dahi, görüşmeler sonucunda uzlaşmak zorunda olmayıp, uzlaşma sağlanana kadar bu yöndeki iradelerinden vazgeçebilirler. Vazgeçme, hak kaybına yol açmaz. Ancak uzlaştırma raporu veya uzlaşma belgesi düzenlendikten sonra vazgeçme olamaz. Uzlaşma teklifinde bulunulduktan itibaren en geç yedi gün içinde teklifi yapan uzlaştırmacıya taraflar kararlarını bildirilmediği takdirde, teklif reddedilmiş sayılır. Ancak bu yedi günlük süre hak düşürücü süre olmayıp, yasal düzenleyici süredir. Uygulamada bazı Cumhuriyet savcılarının bu sürelerin hak düşürücü süre olduğu konusunda yanılgıya düştükleri gözlemlenmektedir.
Uzlaşma, uzlaştırma raporu ve uzlaşma belgesi olmak üzere iki türlü olabilir. Uzlaştırmacı eğer tarafları uzlaştırır ise uzlaştırma raporu düzenler. Ancak uzlaşma teklifi reddedilmesine rağmen taraflar, uzlaştıklarını gösteren uzlaşma belgesi ile en geç iddianamenin düzenlendiği tarihe kadar Cumhuriyet savcısına başvurarak uzlaştıklarını beyan edebilirler. Dosya yargılama aşamasında uzlaştırma kapsamına girmiş ise uzlaşma belgesi ile en geç hüküm verilinceye kadar mahkemeye verilebilir.
Uzlaştırma teklifi kural olarak soruşturma aşamasında olmak üzere sadece bir kez yapılır. Teklif kabul edilmesine karşın uzlaştırma girişimi başarılı olmadığı takdirde bir daha uzlaştırma yoluna gidilemez. Ancak uzlaştırma teklifi usulüne uygun yapılmamış ise tekrar uzlaştırma yoluna gidilmek zorundadır. Özellikle ceza hâkimlerinin bir kısmının uzlaşma kurumu ile ilgili olarak bilgilerinin yeterli olmadığı, suç vasfı değişip uzlaştırma kapsamına girmeden, yasa değişip dava konusu suç uzlaştırma kapsamına girmeden, soruşturma aşamasında usulüne aykırı uzlaştırma yapılmadan veya uzlaştırma yoluna gidilmeden dava açılmış olan haller haricinde uzlaştırma yoluna gidilemez.
Uzlaştırmacının uzlaştırma işleminin hukuki anlam ve sonuçları konusunda tarafları aydınlatma yükümlülüğü bulunmaktadır. Uzlaştırma müzakereleri sırasında tarafların konuyla ilgili olarak yapacakları açıklamalar mevcut soruşturmada ve kovuşturmada ya da davada delil olarak kullanılamaz. Uzlaştırma müzakereleri gizli olarak yürütülür. Uzlaştırma müzakerelerine ancak şüpheli, mağdur, suçtan zarar görenler ile bu kişilerin kanunî temsilcisi, müdafi ve vekil katılabilir.
Şüpheli, sanık, mağdur veya suçtan zarar görenin kendisi veya kanunî temsilcisinin ya da vekilin müzakerelere katılmaktan imtina etmesi hâlinde, uzlaşmayı kabul etmemiş sayılır. Uzlaştırama müzakerelerine katılmayan veya katılıp imza atmayan taraftan imza alınmak zorunda değildir. İmzadan imtina etti şeklinde bir kayıt düşülmesi yeterlidir.
Uzlaşmanın tarafların özgür iradelerine dayandığı ve edimin hukuka uygun olduğu Cumhuriyet savcısı tarafından belirlendiği takdirde, uzlaşma raporu veya belgesi hüküm ifade eder. Yargılama aşamasındaki uzlaştırma sürecinde edimin hukuki ve ahlaki olup olmadığı ile uygulanabilir olup olmadığı mahkeme tarafından denetlenir. Edimlerin çeşitlenmesi konusunda uzlaştırmacıların eğitilmesi şarttır. Özellikle rehabilitasyon merkezlerinin nasıl ve ne şekilde önerileceğinin standardize edilmesi gerekir.
Uzlaşma gerçekleştiği ve edim def’aten yerine getirildiği takdirde, şüpheli hakkında kovuşturmaya yer olmadığı kararı verilir. Edimin yerine getirilmesinin ileri tarihe bırakılması, takside bağlanması veya süreklilik arz etmesi hâlinde, şüpheli hakkında kamu davasının açılmasının ertelenmesi kararı verilir. Edim takibi dosya eğer soruşturma aşamasında ise uzlaştırma bürolarınca yapılmasına rağmen kovuşturma aşamasındaki dosyalarda infaz bürolarınca yapılması gerektiği halde infaz bürolarının bu görevlerine ilişkin bir alt yapı oluşturmadıkları gözlemlenmektedir.
Uzlaştırmacı ücreti ve diğer uzlaştırma giderleri yargılama giderlerinden sayılır, ilgili ödenekten karşılanır. Uzlaşmanın gerçekleşmesi durumunda, bu ücret ve giderler Devlet Hazinesi üzerinde bırakılır. Uzlaşmanın gerçekleşmemesi hâlinde uzlaştırmacı ücreti ve diğer uzlaştırma giderleri hakkında CMK'nın yargılama giderlerine ilişkin hükümleri uygulanır. Uzlaştırma ücretlerinin özellikle uzlaşmanın teklif aşamasında reddi halinde uzlaştırmacıların motive edilmeleri açısından yükseltilmesinin yararlı olacağı kanaatindeyiz.
Şikâyete tabi suçlarda müşteki ya da mağdur şikâyetçi olmazsa uzlaştırma yoluna gidilemez. Ancak uygulamada şikâyetten vazgeçmenin bulunduğu dosyalarda dosyanın uzlaştırma bürosuna gönderildiği gözlemlenmektedir. Ayrıca takibi şikâyete tabi suçlarda, şikâyet yoksa uzlaştırmanın da yapılamayacağı konusunda uzlaştırmacıların bilgilendirilmesi şarttır.
Ön ödeme ve seri muhakeme kapsamındaki suçlarda uzlaştırma yoluna gidilemez. Uzlaştırma kapsamındaki bazı suçlarda tutuklama yasağı bulunmamaktadır. Suçun işlendiği tarihten itibaren bir ay geçmeden uzlaştırma teklifi yapılamamakta olup uzlaşmak isteyen tarafların uzlaşma belgesi ile uzlaşabilecekleri konusunda yargı mensuplarının bilgilendirilmesi gerekir.
Uzlaşmanın amacı, kural olarak, faillerin kendi fiillerinin hukuki ve fiili anlam ile sonuçlarını görerek anlamaları için, suçun faili ile mağduru arasında uzlaştırmacının rehberliğinde doğrudan iletişim kurulmasıdır. Uzlaştırma süreci mağduru temel belirleyici hale sokmakta olup adalete olan güvenlerinin artmasına yardımcı olur. İşin uzmanı ve eğitimli uzlaştırmacılar, tarafların iradelerini zorlamadan, tarafların hukuki çerçevede ortak bir noktada anlaşmalarına rehberlik etmek suretiyle taraflar arasında suçla bozulan toplumsal barışı yeniden oluşturabilirler. Uzlaşma, mağdur odaklı olmak üzere mağdurların ve faillerin, somut olay üzerinden ödev ve sorumluluklarını bilmeleri ile uzlaşmak için gereken barış dilini anlamalarını sağlar. Uzlaştırmada, hem faillerin, hem mağdurların topluma yeniden kazandırılarak, uğradıkları zararların giderilmesi temel esastır. Uzlaştırmada amaç onarıcı adaletin ışığında tarafları ortak noktada buluşturarak toplumsal barışa katkı sunmaktır. Bu nedenle Cumhuriyet savcılarının uzlaştırmacıları iyi motive etmesi ve sorunlarına hukuki çözümler üretmesi gerekir.
Uzlaştırma, suçun işlenmesinden bir ay sonra fail ve mağdur arasında meydana gelen uyuşmazlığı, tarafsız ve bağımsız bir uzlaştırmacının girişimiyle çözmektir. Failin sorumluluğunu kabul ettiği zararın giderilmesi, fail ile mağdur arasındaki suçla bozulan toplumsal barışın yeniden tesisi ve taraflar arasındaki gerginlikten kaynaklanabilecek yeni suçların işlenmesinin önlenmesi uzlaştırmanın temel amaçlarını oluşturur. Fail ile mağdur arasında uzlaşmada, tarafların sürece aktif olarak katılmaları ve mağdurun uğradığı zararın giderilmesi amaçlanmaktadır. Bu nedenlerle uzlaştırmada tarafların sürecin içerisinde olmaları onarıcı adaletin bir gereğidir.
Uzlaştırma süreci sonunda soruşturma dosyaları, uzlaştırma bürosunda görevli Cumhuriyet savcıları tarafından sonuçlandırılır. Ancak bu hüküm uzlaştırma Cumhuriyet savcılarını esas görevleri olan uzlaştırmacıların eğitimi, yönlendirilmesi ve uzlaşmacıların sorunlarının çözümü konusunda çalışmalarını engellemekte olup uzlaştırma Cumhuriyet savcılarını soruşturma Cumhuriyet savcısı pozisyonuna sokmaktadır. Ayrıca aynı dosyanın üç farklı Cumhuriyet savcısı tarafından incelenmesi gibi emek ve zaman kaybına neden olan bir durum ortaya çıkmaktadır.
Ek kovuşturmaya yer olmadığına ilişkin kararların kesinleşmeden uzlaştırma bürosuna gönderilmesinin de uygulamada belirsizlikler ve karışıklıklara sebebiyet verdiği gözlemlenmektedir. Örneğin yağma suçundan ek kyok verilip basit yaralama suçundan dosyanın uzlaştırma bürosuna gönderilmesi hallerinin soruşturmanın ve yargılamanın yanlış bir şekilde gelişmesine neden olacağı açıktır. Bu nedenle ek kyok kararlarının kesinleşmeden uzlaştırma bürosuna dosyanın gönderilememesi konusunda yönetmelikte bir düzenleme yapılmasının faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Şüpheli, sanık, katılan, mağdur veya suçtan zarar görenin reşit olmaması ya da kısıtlı olması hâli ile mağdur veya suçtan zarar görenin ayırt etme gücü bulunmaması durumunda, uzlaşma teklifi kanunî temsilcilerine yapılır. Müştekinin veya suçtan zarar görenin özel hukuk tüzel kişisi olması hâlinde vekâletnamede özel yetki var ise vekile de uzlaşma teklifinde bulunulabilir. Uzlaştırma müzakerelerine vekâletnamelerinde yetki bulunmak kaydıyla sadece avukatlar katılabilirler. Ayrıca avukatların yetkilendirdikleri avukatların da uzlaştırma müzakerelerine katılmasının onarıcı adaletin ruhuna aykırı olduğu ve uzlaştırmadan beklenen faydaları yerine getiremeyeceği açıktır.
Uzlaştırma kapsamındaki suçlarını kapsamının yetişkinler açısından artık genişletilmemesi gerektiğini düşünmekteyiz. Çünkü kapsam genişledikçe kesinleşmiş cezalar ve yargılama kapsamındaki suçlar adalet sistemimize yeni yükler getirmekte olup iş yükü açısından olumsuzluklara sebebiyet vermektedir. Ayrıca aradan geçen uzun zaman düşünüldüğünde artık taraflar açısından suçla bozulan toplumsal barışın tekrar tesisi yönündeki düşünce de bu durumda artık anlamını yitirecek olup hatta yeni gerginliklere ve suçlara da neden olabilecektir.
Suça sürüklenen çocuklar tarafından işlendiği iddia edilen suçlar bakımından ayrıca mağdurun veya suçtan zarar görenin gerçek kişi veya özel hukuk tüzel kişisi olması şartıyla üst sınırı 3 yılı geçmeyen hapis veya adli para cezasını gerektiren suçlar uzlaştırma kapsamındadır. Suça sürüklenen çocuklar açısından üst sınırın 5 yıla çıkarılmasının çocuğun üstün yararı ilkesi gereğince yararlı olacağını düşünmekteyiz.
Uzlaştırmada en önemli aktörün uzlaştırmacılar olması nedeniyle uzlaştırmacıların sürekli eğitilmesi ve sınavlardan geçirilmesi şarttır. Uzlaştırmacıların eğitimlere katılmaması veya eğitim sonrası sınavlarda başarısız olmaları halinde bir yıl süreyle dosya alamamaları gibi bir müeyyidenin yönetmelik değişikliği ile getirilmesinin faydalı olacağını gözlemlemekteyiz. Ayrıca “uzman uzlaştırmacı sınavı” getirilerek, bu sınavı kazananların UYAP’tan daha çok dosya alabilmelerinin yolunun açılmasının etkili olacağı kanaatindeyiz.
Doç. Dr. Cengiz Apaydın
İstanbul Anadolu Adliyesi, Uzlaştırma Bürosu Cumhuriyet Savcısı.