Sağlık hizmetleri, toplumun her kesimine hitap eden ve hayati öneme sahip bir alandır. Bu nedenle, bu alandaki tanıtım faaliyetlerinin etik kurallara ve hukuki düzenlemelere uygun bir şekilde gerçekleştirilmesi büyük önem taşır. Türkiye’de sağlık hizmetlerinde tanıtım faaliyetlerini düzenleyen bir dizi kanun ve yönetmelik bulunmaktadır. Bu makalede, bu düzenlemelerin genel bir özeti sunulacak ve özellikle 2023 yılında yürürlüğe giren “Sağlık Hizmetlerinde Tanıtım ve Bilgilendirme Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik” üzerinde durulacaktır.

Türk hukukunda sağlık hizmetlerinde yapılacak tanıtımlar ve reklam yasağına ilişkin düzenlemeler şu mevzuatlarda yer almaktadır: 1219 sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun, Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi, Sağlık Meslek Mensupları ile Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Diğer Meslek Mensuplarının İş ve Görev Tanımlarına Dair Yönetmelik, Ayakta Teşhis ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları Hakkında Yönetmelik, Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun. Reklam Kurulu kararlarında bahsi geçen mevzuatlar kapsamında tanıtımlar veya reklamlar titizlikle incelenerek gereken yaptırımlar uygulanmaktadır.

Söz konusu mevzuatlara ek olarak 29 Temmuz 2023 tarihinde, tüm bu mevzuatlarda yer alan, sağlık hizmetlerindeki tanıtım ve bilgilendirmelere ilişkin hükümleri derleyen ve buna ilişkin sınırları daha da belirginleştiren “Sağlık Hizmetlerinde Tanıtım ve Bilgilendirme Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik” (Yönetmelik) yayınlanmıştır. İş bu Yönetmelik’te yer alan hükümlerin çoğu daha önce yayınlanan diğer mevzuatlarla yer almakla birlikte, bazı hükümler ise tamamen yenidir. Yönetmelik’te yer alan bazı önemli ve yeni hükümleri aşağıda inceledik.

Sağlık Hizmetlerinde Tanıtım ve Bilgilendirme Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik

Yönetmeliğin 4’üncü maddesinde temel kavramların tanımı yapıldıktan sonra 5’inci maddede sağlık alanında tanıtım ve bilgilendirme konusunda temel ilkeler düzenlenmiştir.

Buna göre, sağlık hizmet sunumlarında örtülü veya açık reklam yapılması ve yaptırılması yasaktır. Bu kapsamda sağlık hizmetleri sunumunda yalnızca tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerine izin verilmektedir.

“İş bu Yönetmelik gereği sağlık hizmet sunumu ile ilgili bilgilendirmeler, sadece konusunda hukuken yetkili sağlık meslek mensupları tarafından yapılabilecektir.” (m.5/1-b).

“Hastaların sağlık hizmetine yönelik teşekkür ilanında bulunduğuna dair izlenim oluşturacak faaliyetlerde bulunulamaz.” (m.5/1-f).

“Sağlık hizmetine konu olan mal veya hizmetin diğerlerinden farklı ya da daha üstün olduğu algısı oluşturacak biçimde insanların güvenini kötüye kullanan ya da bilgi eksikliğini istismar eden tanıtım ve bilgilendirme yapılamaz.”  (m.5/1-ı). Bu hüküm ile tanıtım veya bilgilendirme yapanların, örneğin kendi muayenehanesinde daha ileri teknoloji aletler/tıbbi cihazlar vb. kullandığı bilgisinin verilmesi yasaklanmıştır.

“İnternet sitelerindeki bilgilendirmenin son güncelleme tarihi ile internet sitesi editörüne ulaşılabilecek iletişim bilgileri açıkça belirtilir.” (m.5/1-i).

“Uluslararası sağlık turizmi kapsamındaki tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri 13/7/2017 tarihli ve 30123 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Uluslararası Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı Hakkında Yönetmelik hükümlerine uygun olarak yürütülür.” (m.5/4). Hükmünün yanında Yönetmelikte bahsi geçen tanıtım ve bilgilendirme sınırlarını aşan uluslararası sağlık turizmi sağlık tesisi veya uluslararası sağlık turizmi aracı kuruluşu hakkında da yaptırım uygulanacağı düzenlenmiştir. Buna göre: “Bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak tanıtım ve bilgilendirme yapıldığı tespit edilen uluslararası sağlık turizmi sağlık tesisi veya uluslararası sağlık turizmi aracı kuruluşu uyarılır. Bir yıl içerisinde ikinci kez tespit edilmesi halinde bir ay, üçüncü kez tespit edilmesi halinde üç ay süreyle kuruluşun ve tesisin sağlık turizmi faaliyeti durdurulur.” (m.10/3) Bir diğer anlatımla uluslararası sağlık turizmi sağlık tesisi veya uluslararası sağlık turizmi aracı kuruluşları tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerini Uluslararası Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı Hakkında Yönetmelik uygun olarak gerçekleştirecektir. İlgili yönetmeliğe göre Sağlık Turizmi Yetki belgesi almış olan tesis ve kuruluşların yabancı dilde tanıtım ve bilgilendirme yapması Uluslararası Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı Hakkında Yönetmeliğine uygundur.

“Sağlık meslek mensupları ve sağlık tesislerinin, sundukları sağlık hizmetleri ile ilgili yapacakları tanıtım ve bilgilendirmelerinde; tedavinin etkilerini kıyaslayıcı ve talep oluşturan nitelikte öncesi ve/veya sonrası görsellerin bulunması yasaktır…” (m.7/1). Bu madde hükmü ile kanun koyucu öncesi/sonrası görsel paylaşımları serbestisi tartışmaları için son noktayı koymuştur. Öncesi ve/veya sonrası görsellerinin paylaşımı, tedavinin etkilerini kıyaslayıcı ve talep oluşturan nitelikte olması halinde yasaklanmıştır. Bir diğer anlatımla, öncesi ve/veya sonrası görsellerinin paylaşımı tedavi etkilerini kıyaslamadan ve talep yaratmayacak şekilde yapılamayacağından, bu anlamda öncesi ve sonrası görsellerinin paylaşılması bu Yönetmelikle yasaklandığı rahatlıkla söylenebilir.

“Aşağıdaki ilke ve esaslara uyulması şartıyla görsel içerik kullanılabilir:

a) Paylaşılacak görsel içeriklerde; genel ahlak kurallarına aykırı, kamu sağlığı ile esenliğine tehdit oluşturan, kişi hak ve hürriyetlerini zedeleyen, hastanın özel ya da sosyal yaşamını istismar edici, toplumu endişeye sevk edici veya yanıltıcı biçimde görüntü ve ifadelere yer verilemez.” (m.7/1-a). Öncesi ve/veya sonrası görsellerinin paylaşımının yasaklanması ile birlikte, görsel içerik paylaşılması yasaklanmamış ancak Yönetmeliğin m. 7/1 bentlerindeki sayılan kurallara uygun paylaşılması şartı aranmıştır. İlgili hükümde ilk dikkat çeken husus “genel ahlak” kurallarının içeriğinin belirsizliği ve buna bağlı olarak aynı fıkranın (ğ) bendinde yer alan “Genel ahlak kurallarına aykırılık teşkil edecek şekilde vücudun mahrem bölgelerine ait görsel içerikler paylaşılamaz.” hükmüdür. Bu hususların sınırları veya genel parametreleri açıkça ortaya konulmadığından, iş bu Yönetmelik gereği kurulacak olan Sağlıkta Bilgilendirme Tanıtım Faaliyetleri İl Değerlendirme Komisyonları (m. 8/2) uygulamaları ve buna bağlı olarak Reklam Kurulu kararlarında genel ahlak kuralları ve mahrem bölge ifadelerinin kapsamını hakkında daha açık bilgi edineceğiz.

“Hastaya ait görsel içeriklerin kullanılabilmesi için hastanın kendisinin, küçük veya mahcur ise veli veya vasisinin açık rızasının alınması ve Hasta Hakları Yönetmeliğine uyulması şarttır. Açık rıza alınırken EK-1 de yer alan Görsel İçerik Kaydetme ve İşleme Onam Formu kullanılır.” (m.7/1-b)

“Görüntü paylaşım izni vermeyen hastalara, tanı ve tedavi uygulamalarında ve alınacak bedellerde herhangi bir değişiklik olmayacağı bilgi ve güvencesinin verilmesi zorunludur.” (m.7/1-ç).

“Başka mecralarda yapılmış olsa dahi görsel içeriklere ilişkin yapılan hasta yorumları veya teşekkür ilanı anlamına gelecek ifadeler paylaşılamaz. Görsel içeriklere ait paylaşımların tamamen yoruma kapatılması zorunludur.” (m. 7/1-f)

“Ameliyat veya tıbbi girişim esnasında ve ameliyathanede hasta görüntüsü paylaşılamaz.” (m.7/1-g)

“Görsel içerikli paylaşımlar, sağlık tesisi veya ilgili sağlık meslek mensubunun kendisi tarafından yapılmak zorundadır. Bu paylaşımların başkaları tarafından yapılmış olması ilgili sağlık tesisi veya sağlık meslek mensubunun sorumluluğunu ortadan kaldırmaz.” (m.7/1-h)

Sağlıkta Bilgilendirme Tanıtım Faaliyetleri İl Değerlendirme Komisyonları

İş bu Yönetmelikle getirilen en önemli yenilik 8’inci maddenin 2’inci fıkrasında yer almaktadır. Buna göre, “İllerde, tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin bu Yönetmelik hükümlerine ve ilgili diğer mevzuata uygunluğunu değerlendirmek üzere Valilik onayı ile Sağlıkta Bilgilendirme Tanıtım Faaliyetleri İl Değerlendirme Komisyonu kurulur. Komisyon, sağlık hizmetleri başkanının başkanlığında, bir başkan yardımcısı, ilgisine göre ilgili birim sorumlusu, değerlendirmeye konu olan sağlık alanından kamuda görevli bir uzman hekim var ise Müdürlükte görevli bir avukat, bulunmaması halinde ilde kamuda görevli bir avukat, Ticaret İl Müdürlüğünden bir temsilci ve ilgisine göre kanunla kurulmuş meslek kuruluşlarından bir temsilci olmak üzere toplam yedi üyeden oluşturulur. Komisyon; birinci fıkra kapsamında aykırılığı tespit edilen tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerini incelemenin sonuçlandırılarak Komisyona sevk edildiği tarihten itibaren en geç otuz gün içerisinde değerlendirir ve karara bağlar…”

“Aykırılığı tevsik edilen tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri hakkında 7/11/2013 tarihli ve 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun çerçevesinde Reklam Kurulunca değerlendirilmek üzere Ticaret Bakanlığına veya Ticaret İl Müdürlüklerine gerekli bildirimler yapılır.” (m. 8/3). Bir diğer anlatımla illerde kurulacak komisyonlar tanıtım, bilgilendirme veya reklamları kendi değerlendirmesinden geçirdikten sonra iş bu Yönetmeliğe aykırılığı tespit ettiği takdirde nihai kararı vermek üzere Reklam Kurulu’na bildirim yapılır.

Reklam Kurulu sağlık alanındaki reklam, tanıtım veya bilgilendirmeleri iş bu Yönetmelik yürürlüğe girinceye kadar incelemekte ve mevzuata aykırı olarak yapılan tanıtım reklam ve bildirimlere göre uygun yaptırım kararlarını vermekteydi. Ancak iş bu Yönetmelikle, illerde bahsi geçen komisyonların da faaliyete başlaması ile, sağlık alanında Reklam Kurulu tarafınca verilen cezaların artacağı kanaatindeyiz.

Yönetmelikte Öngörülen Diğer Yaptırımlar.

Yönetmelik sağlık alanındaki tanıtım ve bilgilendirmeleri birden fazla denetim ve yaptırım mekanizmasına tabi tutmuştur. Bunlara aşağıda sırasıyla yer verdik.

1.“Hekim veya diş hekimleri tarafından, bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak tanıtım ve bilgilendirme yapıldığının tespit edilmesi halinde, 1219 sayılı Kanunun ilgilisine göre 27 nci veya 44 üncü madde hükümleri uyarınca idari para cezası uygulanır. Verilen idari para cezaları, tebliğinden itibaren bir ay içinde ödenir…” (m. 10/1)

“ Bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin yapıldığı tespit edilen sağlık tesisi iki kez uyarılır. Bir yıl içerisinde üçüncü kez bu Yönetmelik hükümlerine aykırı tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri yapıldığının tespit edilmesi halinde üç gün süreyle ilgili tıp veya uzmanlık dalındaki birimin faaliyeti durdurulur.” (m. 10/2)

2. “… İlgililer hakkında ilgili mevzuatı kapsamında değerlendirilmek ve işlem yapılmak üzere bağlı bulundukları meslek kuruluşuna gerekli bildirimler yapılır.” (m. 10/1)

3.“… Radyo ve televizyon kanallarında yapılan tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri ile bu kapsamda yapılan açıklama ve konuşmaların bu Yönetmelik ile belirlenen ilke ve esaslara uygun olup olmadığı; ilgili uzmanlık alanında akademisyen olan meslek mensuplarından Bakanlıkça her seferinde ilgili sağlık alanına münhasıran oluşturulan en az üç kişilik Sağlıkta Tanıtım ve Bilgilendirme Faaliyetlerini İnceleme ve Değerlendirme Komisyonu marifetiyle incelenir ve gerekçeli olarak raporlanır. Gerekçeli raporda; toplum ve kişi sağlığına aykırı bilgilendirme, konuşma veya açıklama yaptığı tespit edilenler hakkında ilgili mevzuatı çerçevesinde gerekli idari yaptırımlar uygulanır ve ayrıca 15/2/2011 tarihli ve 6112 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun kapsamında inceleme ve işlem yapılması talebiyle Radyo ve Televizyon Üst Kuruluna gönderilir.” (m. 9/2)

4. “… Aykırılığı tevsik edilen tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri hakkında 7/11/2013 tarihli ve 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun çerçevesinde Reklam Kurulunca değerlendirilmek üzere Ticaret Bakanlığına veya Ticaret İl Müdürlüklerine gerekli bildirimler yapılır…” (m. 8/3)

5.“… Ancak bu kişiler tarafından yapılan mesleki yetki ihlalleri, sağlık beyanı içeren tıbbi tedaviye yönelik faaliyetler ile bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak yapılan tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri yetkisiz sağlık hizmeti sunumu olarak değerlendirilir ve ilgililer hakkında 1219 sayılı Kanun ile 3359 sayılı Kanun hükümleri uyarınca Cumhuriyet savcılığına suç duyurusunda bulunulur.” (m.10/7)

6.“Bu Yönetmelik hükümlerine aykırı olarak tanıtım ve bilgilendirme yapıldığı tespit edilen uluslararası sağlık turizmi sağlık tesisi veya uluslararası sağlık turizmi aracı kuruluşu uyarılır. Bir yıl içerisinde ikinci kez tespit edilmesi halinde bir ay, üçüncü kez tespit edilmesi halinde üç ay süreyle kuruluşun ve tesisin sağlık turizmi faaliyeti durdurulur.” (m. 10/3)

Sonuç olarak, sağlık alanında tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri hakkında, bu Yönetmelik ile beraber “serbest” olduğunu söylemek mümkün değildir. Her bir tanıtım veya bilgilendirme için iş bu Yönetmelik kapsamında titizlikle inceleme yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde, tanıtım veya bilgilendirmeyi yapan şahıs veya kuruluşlar, başta Reklam Kurulu olmak üzere diğer kurumlarca da idari para cezaları ve iş yerinin kapatılması, faaliyetlerinin durdurulması gibi ağır yaptırımlarla karşı karşıya kalabileceklerdir.