Sağlık Bakanlığı’nın vatandaşların evde kalması yönündeki uyarıları üzerine işçi ve işverenler arasında iş ilişkisinin devamı noktasında yaşanan anlaşmazlıklar üzerine “Kısa Çalışma Ödeneği” gündeme gelmiş ve bir süredir kamuoyunu meşgul etmektedir.

Cumhurbaşkanın açıklamaları üzerine de bu yöndeki desteğin arttırılacağı fikrini edinen işverenler uygulama hakkında müşavirlerden bilgi talep etmiştir. İşbu yazının amacı ana hatlarıyla uygulama ve ödenek hakkında işçi ve işverenlere bilgi vermektir.

1-) Uygulamanın yasal dayanağı nedir?

Kısa çalışma, genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hallerinde çalışamayan sigortalılara gelir desteği sağlayan bir uygulamadır.

Bu uygulama öncelikle 4857 sayılı İş Kanunun 65. Maddesinde kendisine yer bulmuştur. Daha sonra ise 5763 sayılı yasanın 37. Maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Yine 5763 sayılı yasanın 18. maddesi ile 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’ na ek madde olarak kısa çalışma ve ödenek maddesi eklenmiştir.

4447 sayılı yasa Ek Madde 2:

“Genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hallerinde, işyerinde üç ayı aşmamak üzere kısa çalışma yapılabilir.

Bu Kanuna göre sigortalı sayılan kişileri hizmet akdine tabi olarak çalıştıran işveren, kısa çalışma talebini, derhal gerekçeleri ile birlikte Türkiye İş Kurumuna, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikaya bir yazı ile bildirir. Talebin uygunluğunun belirlenmesine ilişkin usul ve esaslar, ilgili kurum ve kuruluşların da görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.

Kısa çalışma halinde İşsizlik Sigortası Fonundan kısa çalışma ödeneği ödenir. İşçinin kısa çalışma ödeneğine hak kazanabilmesi için, hizmet akdinin feshi hariç işsizlik sigortası hak etme koşullarını yerine getirmesi gerekir.

Günlük kısa çalışma ödeneği; sigortalının son oniki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının % 60’ıdır. Bu şekilde hesaplanan kısa çalışma ödeneği miktarı, 4857 sayılı Kanunun 39 uncu maddesine göre 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin brüt tutarının % 150’sini geçemez. Kısa çalışma ödeneğinden yararlananlara ait sigorta primlerinin aktarılması ve sağlık hizmetlerinin sunulmasına ilişkin işlemler 5510 sayılı Kanunda belirtilen esaslar çerçevesinde yürütülür. Kısa çalışma ödeneği olarak yapılan ödemeler başlangıçta belirlenen işsizlik ödeneği süresinden düşülür.

Zorlayıcı sebeplerle kısa çalışma yapılması halinde, kısa çalışma ödeneği ödemeleri 4857 sayılı Kanunun 24 üncü maddesinin (III) numaralı bendinde ve aynı Kanunun 40 ıncı maddesinde öngörülen bir haftalık süreden sonra başlar.

Bu maddede yer alan kısa çalışma ödeneğinin süresini altı aya kadar uzatmaya ve işsizlik ödeneğinden mahsup edilip edilmeyeceğini belirlemeye Cumhurbaşkanı yetkilidir.(1)

İşverenin hatalı bilgi ve belge vermesi nedeniyle yapılan fazla ödemeler, yasal faizi ile birlikte işverenden tahsil edilir.”

Daha sonra ise 30.04.2011 tarihli resmi gazetede yayımlanan Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneği Hakkında Yönetmelik ile kısa çalışma uygulaması şartları ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Yönetmelikte zamanla değişiklikler yapılmış olup, uygulamaya ilişkin yeterli derece bilgi vermektedir.

2-) Uygulama Şartları

Kanun maddesinde de açıkça belirtildiği üzere uygulama için genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak önemli ölçüde azaltılması veya işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen geçici olarak durdurulması hallerinden birinin mevcut olması gerekmektedir.

Yönetmelik Madde 3/1:

“b) Bölgesel kriz: Ulusal veya uluslararası olaylardan dolayı belirli bir il veya bölgede faaliyette bulunan işyerlerinin ekonomik olarak ciddi şekilde etkilenip sarsıldığı durumları,

c) Genel ekonomik kriz: Ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olayların, ülke ekonomisini ve dolayısıyla işyerini ciddi anlamda etkileyip sarstığı durumları,

ğ) Sektörel kriz: Ulusal veya uluslararası ekonomide ortaya çıkan olaylardan doğrudan etkilenen sektörler ve bunlarla bağlantılı diğer sektörlerdeki işyerlerinin ciddi anlamda sarsıldığı durumları,

h) Zorlayıcı sebep: İşverenin kendi sevk ve idaresinden kaynaklanmayan, önceden kestirilemeyen, bunun sonucu olarak bertaraf edilmesine imkân bulunmayan, geçici olarak çalışma süresinin azaltılması veya faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması ile sonuçlanan dışsal etkilerden kaynaklanan dönemsel durumları ya da deprem, yangın, su baskını, heyelan, salgın hastalık, seferberlik gibi durumları…”

Yönetmeliğin 3. maddesi uyarınca uygulamayı zorunlu kılan hallerin tanımı açıkça yapılmış olup, zorlayıcı sebepler arasında “salgın hastalık” ibaresi de bulunmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü’ nün açıklaması sonrası ve ülkemizde de vaka sayılarının artışı dikkate alındığında Covid-19(Koronavirüs) salgınının işverenler için zorlayıcı sebep olacağı açıkça ortadadır.

Ayrıca belirtmek gerekir ki uygulama yasa uyarınca en fazla 3 ay olarak uygulanabilmektedir. Ancak bu süre Cumhurbaşkanı kararı işle 6 aya kadar çıkarılabilmektedir.

Kısa çalışma Uygulaması ve kısa çalışma ödeneğinden yararlanmak isteyen işveren, yönetmeliğin 4. Maddesi uyarınca Türkiye İş Kuruma’ na, işyerinde uygulanan bir toplu iş sözleşmesi var ise sözleşmeye taraf sendikaya yazılı bildirimde bulunmalıdır.

İşveren işbu bildirimde,

-Genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ile zorlayıcı sebeplerin işyerine etkilerini ve zorlayıcı sebebin ne olduğunu belirtmek,

-İşyerinin unvanını, adresini, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı işçi sendikasını, işyeri İŞKUR numarasını ve sosyal güvenlik işyeri sicil numarasını belirtmek,

- Manyetik ve yazılı ortamda Kurumca belirlenen formatta hazırlanan kısa çalışma yaptırılacak işçilere ilişkin bilgileri içeren listeyi Kurum birimine teslim etmek,

zorundadır.

Usulüne uygun olarak yapılan başvuru üzerine işbu talep kurum tarafından incelenir. İş müfettişleri tarafından yapılan incelemede talebin uygun bulunması halinde durum işverene bildirilir. İşveren de kurum tarafından iletilen uygunluk tespitini var ise Toplu İş Sözleşmesi tarafı sendikaya bildirir ve ayrıca işyerinde ilan eder.

Uygunluk tespiti üzerine, işçi listesinde ve çalışma sürelerinde yapılacak değişiklikler ancak yeni bir başvuru ile yapılabilecektir.

İşçinin kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilmesi için;

- İşverenin kısa çalışma talebinin iş müfettişlerince yapılacak inceleme sonucu uygun bulunması,

-İşçinin uygulamanın başladığı tarihte, çalışma süreleri ve işsizlik sigortası primi ödeme gün sayısı bakımından işsizlik ödeneğine hak kazanmış olması (Uygulamanın başladığı tarihten önceki son 120 gün hizmet akdine tabi olanlardan son üç yıl içinde en az 600 gün süreyle işsizlik sigortası primi ödemiş olanlar),

-İş müfettişlerince yapılacak inceleme sonucu uygulamaya katılacaklar listesinde işçinin bilgilerinin bulunması,

gerekmektedir.

Uygulama kapsamında işçilere ödenek verilmektedir.. Ayrıca genel sağlık sigortası primleri de bu kapsamda karşılanmaktadır.

3-) Kısa Çalışma Ödeneği Miktarı ve Ödenmesi

Ödeneğin miktarı ve ödenme koşulları yönetmeliğin 7. Maddesinde ayrıntılı olarak belirtilmektedir. Maddeye göre;

- Günlük ödeneğinin miktarı, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununun 39 uncu maddesine göre işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin brüt tutarının % 150'sini geçmemek üzere, sigortalının son on iki aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama brüt kazancının % 60'ıdır. Kısa çalışma ödeneği, 4447 sayılı Kanunun Ek 2 nci maddesine aykırı olmamak koşuluyla aynı Kanunun 50 nci maddesindeki esaslara göre ödenecektir. Hesaplamaya ilişkin örnek tabloya https://www.iskur.gov.tr/isveren/kisa-calisma-odenegi linki üzerinden ulaşılabilmektedir.

- Ödenekj, işyerinde uygulanan haftalık çalışma süresini tamamlayacak şekilde, çalışılmayan süreler için aylık olarak hesaplanacaktır.

- Kısa çalışmanın günlük, haftalık veya aylık çalışma süresi içerisinde yapılacağı zaman aralığı işyerinin gelenekleri ve işin niteliği dikkate alınarak işverence belirlenecektir.

- Ödenek, uygunluk tespitinde belirtilen süreyi aşmamak kaydıyla fiilen gerçekleşen kısa çalışma süresi üzerinden verilmektedir.

- İşçinin ödenek aldığı süre için, 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereği ödenecek sigorta primi, İşsizlik Sigortası Fonu tarafından Sosyal Güvenlik Kurumuna aktarılacaktır.

-Ödenekten yararlanan işçi, işsizlik sigortasından yararlanmak için 4447 sayılı Kanunda öngörülen koşullar gerçekleşmeden işsiz kalırsa, ödeneği aldığı süre düşüldükten sonra, daha önce hak ettiği işsizlik ödeneği süresini dolduruncaya kadar işsizlik ödeneğinden yararlanacaktır.

- Uygulamaya tabi işçinin çalışılmayan hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerine ilişkin ücret ve ödenek miktarı, uygulama süresiyle orantılı olarak işveren ve Kurum tarafından ödenecektir.

-İşbu ödenek nafaka borçları dışında haciz veya başkasına devir veya temlik edilememektedir.

- İşverenin hatalı bilgi ve belge vermesi nedeniyle yapılan fazla ödemeler, yasal faizi ile birlikte işverenden, işçinin kusurundan kaynaklanan fazla ödemeler ise yasal faizi ile birlikte işçiden tahsil edilecektir.

4- Kısa Çalışma Ödeneğinin Denetimi, Durdurulması ve Kesilmesi

Yönetmeliğin 8. ve 9. Maddesinde ödeneğinin kesilmesi ve kısa çalışma uygulamasının denetimi usulleri belirtilmektedir.

Uygulamanın denetimi iş müfettişleri tarafından yapılmaktadır. Uygulamanın devam ettiği işyerlerinde yapılan denetim sırasında işverenin ödenek alan işçilerin çalışma süreleri ile ilgili hatalı bilgi ve belge verdiğinin tespiti ve iş müfettişinin yazılı talebi halinde hakkında hatalı bilgi verilen işçi sayısı da dikkate alınarak ödeneği durdurulmaktadır.

Ödenek alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silâhaltına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması hallerinde veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması durumunda geçici iş göremezlik ödeneğine konu olan sağlık raporunun başladığı tarih itibariyle ödeneği kesilmektedir.

Yönetmeliğin 10. Maddesi uyarınca işveren uygulamaya tabi işçilerin çalışma sürelerine ilişkin kayıtları tutmak ve talep halinde ibraz etmek zorundadır.

5-) Kısa Çalışmanın Erken Sona Ermesi

İşveren, ilan ettiği süreden önce normal faaliyetine başlamaya karar vermesi halinde durumu; Kurum birimine, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı işçi sendikasına ve işçilere altı işgünü önce yazılı olarak bildirmek zorundadır.

Bildirimde belirtilen tarih itibariyle uygulama sona ermektedir. İşverenin geç bildirimi sebebiyle oluşan yersiz ödemeler, yönetmeliğin 7. maddesinin 11. fıkrası uyarınca yasal faizi ile birlikte işverenden tahsil edilecektir.

Av. Ali ÖZDEMİR