Ceza normunun yasakladığı bir fiilin işlenmesine izin vererek onun hukuka aykırı olmasını önleyen nedenleri hukuka uygunluk nedenleri denilmektedir. Bu nedenler bir eylemin suç sayılmasını engeller ve dolayısıyla eylemi gerçekleştiren kişi cezalandırılmaz.
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda (TCK) “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Ceza Sorumluluğunu Azaltan Nedenler” başlığı altında birden çok hukuka uygunluk nedeni düzenlenmiştir. Türk Ceza Kanunu’nda belirtilen başlıca hukuka uygunluk nedenleri arasında kanunun hükmünü icra, amirin emrini yerine getirme, meşru savunma, hakkın kullanılması ve ilgilinin rızası yer alır. Bununla birlikte hukuka uygunluk nedenini yaratan kuralın hukuk düzeninin bütünlüğü ilkesine göre illa ceza hukukunda yer alması gerekmez kuralın hukuk düzeninin herhangi bir dalında yer alması mümkündür. Eğer hukukun herhangi bir dalında bir davranışın hukuka uygunluğu kabul edilirse aynı sonuç tüm hukuk düzeni bakımından kabul edilmelidir.
TCK’da Hukuka Uygunluk Nedenleri Nelerdir?
1. Kanunun Hükmünü Yerine Getirme (TCK m.24/1)
Kanunun hükmünü yerine getiren kimseye ceza verilmez (TCK m.24/1). Kanundan kaynaklanan bir hak ve yetkiyi kullanan kişiye bu eylemi nedeniyle ceza verilemez. Kanunun hükmünü yerine getirmek bir hukuka uygunluk nedenidir.
2. Meşru Savunma (Müdafaa) (TCK m.25/1)
Gerek kendisine ve gerek başkasına ait bir hakka yönelmiş, gerçekleşen, gerçekleşmesi veya tekrarı muhakkak olan haksız bir saldırıyı o anda hal ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde defetmek zorunluluğu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez (TCK m.25/1).
Meşru savunma, bir hukuka uygunluk nedenidir. Bir eylemin meşru savunma kapsamında değerlendirilebilmesi “saldırıya” ve “savunmaya” ilişkin şartların bir arada gerçekleşmesi gerekir.
3. Hakkın Kullanılması (TCK m.26/1)
Hakkını kullanan kimseye ceza verilmez (TCK m.26/1). Hakkın kullanılması, bir hukuka uygunluk sebebidir.
4. İlgilinin Rızası (TCK m.26/2)
Kişinin üzerinde mutlak surette tasarruf edebileceği bir hakkına ilişkin olmak üzere, açıkladığı rızası çerçevesinde işlenen fiilden dolayı kimseye ceza verilmez (TCK m.26/2).
Uluslararası Suçlarda Hukuka Uygunluk Nedenleri
Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nde mahkemenin yargı yetkisine giren suçlara özgü biçimde düzenlenmiş hukuka uygunluk nedenleri mevcuttur. Uluslarası Ceza Mahkemesi’nin Yargı yetkisine giren suçlar; insanlığa karşı suçlar, soykırım suçu, savaş suçları ve saldırı suçudur. Statü’de Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin görevine giren suçlar açısından hukuka uygunluk nedenleri olarak kabul edilen haller şunlardır:
1. Amirin Emrini Yerine Getirme
2. Meşru Savunma
3. Zorunluluk Hali
Hukuka uygunluk nedenleri, nitelikleri birbirinden farklı olsa da bazı ortak özelliklere sahiptir:
Kasıtlı Yararlanma Durumunda Hukuka Uygunluk Sebebinin Geçerliliği
- Failin hukuka uygunluk sebebinin koşullarını kasten oluşturarak bu durumdan faydalanmak istemesi halinde hukuka uygunluk sebebinden faydalanması mümkün olmaz. Netice olarak kişi bir suçu rahatça işleyebilmek için kasıtlı olarak - adeta kişiye mazeret teşkil etmesi adına - hukuku uygunluk nedeninin koşullarını oluşturursa ve daha sonra bunun kisvesi altında tipik fiili işlerse artık hukuka uygunluk nedeninden yararlanamaz.
Bağlılık İlkesi
- Hukuka uygunluk nedenlerinin varlığı halinde, failin hukuka uygun hareket etmesi, suça katılan diğer kişilerin de hukuka uygun hareket ettiği anlamına gelir. Eğer asıl failin hareketi hukuka uygunsa, diğer şerikler de aynı şekilde hukuka uygun hareket etmiş sayılır. Bu durum, suçun işleniş şekli ve iştirak hükümleriyle ilgili adil bir değerlendirme sağlar.
Doğal Bağlantı ve İlişki
- Failin hukuka uygun hareket ettiği hallerde hukuka uygun hareket ile doğal bağlantı içinde bulunan hareketler de hukuka uygundur. Mesela hukuka uygun olarak yakalama gerçekleştiren bir kişinin cebir kullanarak kişiyi durdurması, kişi kaçmayı denerse cebir kullanmak zorunda kalacağıyla tehdit etmesi, koşullar oluşmuşsa o kişiyi kelepçelemesi gibi davranışların hepsi hukuka uygundur. Ancak hukuka uygun hareketle doğal ve zorunlu bir bağ içinde olmayan hareketler hukuka aykırıdır. Mesela ruhsatsız silah taşıyan bir kimse bu silahla meşru savunma kapsamında birini yaralarsa yaralama fiili bakımından hukuka uygunluk sebebinden yararlansa da ruhsatsız silah taşımaktan dolayı cezalandırılması söz konusudur.
Numerus Clausus İlkesi
- Hukuka uygunluk nedenlerinin sayısı kesin bir şekilde belirlenmemiştir ve "numerus clausus" ilkesi geçerli değildir. Yani, hukuka uygunluk nedenleri yalnızca kanunda belirtilenlerle sınırlı değildir; örf ve adet hukukundan da kaynaklanabilir.
Derecelendirme Yapılamaz
- Hukuka uygunluk nedenlerinin etkisinde bir derecelendirme yapmak mümkün değildir. Bir olayda birden fazla hukuka uygunluk nedeni varsa bunların bir arada uygulanması mümkündür. Örneğin kendisine yönelik bir silahlı saldırıya karşı koymaya çalışan polis düşünüldüğünde aynı anda görevin ifası, hakkın icrası, meşru savunma gibi farklı kurumların korunmasından bir arada yararlanması mümkündür.
Uygulama Alanı
- Hukuka uygunluk nedenleri, yapısı ve niteliğe uygun olduğu ölçüde gerek icrai gerekse ihmali, gerek kısıtlı gerekse taksirli tüm suçlara uygulanabilir. Elbette yapısı nedeniyle bazı suçlarda hukuka uygunluk nedenleri söz konusu olmayabilir mesela soykırım ya da işkence gibi suçları meşru kılan bir hukuka uygunluk nedeni yoktur.
Hukuka uygunluk nedenlerinin doğru bir şekilde anlaşılması ve uygulanması, hukukun üstünlüğünü ve adaleti sağlamada kritik bir rol oynar. Bu nedenle, bu nedenlerin detaylı bir şekilde incelenmesi ve hukuki bağlamda doğru bir şekilde değerlendirilmesi hem bireylerin haklarını korumak hem de ceza adalet sisteminin etkinliğini artırmak açısından büyük önem taşır.
Av. Begüm GÜREL
KAYNAKÇA
CENTEL, Nur/ZAFER, Hamide/ ÇAKMUT Özlem, Türk Ceza Hukukuna Giriş, 12. Baskı, İstanbul 2023.
HAKERİ, Hakan; Ceza Hukuku, Genel Hükümler, Ankara, 29. Baskı, 2024
KOCA, Mahmut/ÜZÜLMEZ, İlhan, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 6. Baskı, Ankara
https://www.ahmetekin.av.tr/ceza-hukukunda-hukuka-aykirilik-ve-hukuka-uygunluk/
KOCA, Mahmut/ÜZÜLMEZ, İlhan, “HUKUKA UYGUNLUK SEBEPLERİNDE SINIRIN AŞILMASI (TCK. M. 27)”. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. XI, sy. 1-2, 2007, ss. 39-53.
Özgenç, İ. (2024). KOLLUK GÖREVLİSİNİN ELAN GERÇEKLEŞMEKTE OLAN SALDIRIYI ETKİSİZ KILMAK YA DA SUÇÜSTÜ HALİNDEYKEN KAÇMAYA ÇALIŞAN VE KİMLİĞİ HENÜZ BELLİ OLMAYAN KİŞİYİ YAKALAMAK AMACIYLA SİLAH KULLANIRKEN ÜÇÜNCÜ BİR KİŞİNİN ÖLÜMÜNE SEBEBİYET VERMESİ DOLAYISIYLA CEZA HUKUKU SORUMLULUĞU ÜZERİNE. Karar İncelemeleri Dergisi, 2(1), 141-148.
Anayasa Mahkemesi, 1.12.2022 Tarih ve 2018/2540 Sayılı Kararı.
