Bu çalışmanın amacı, ülkemizde halen yürürlükte olan gazete-dergi, radyo-televizyon, internet-sosyal medya, başka bir deyişle basın yayın mevzuatında çocuklarla ilgili hükümler hakkında hukukçular ile anne, baba veya ebeveynlerin bilgilendirilmesine özet olarak katkıda bulunmaktır. Buna göre,
Bu alanla ilgili mevzuatta çocuklarla ilgili ne gibi düzenlemeler yer alır?
Bu düzenlemelerde çocuklar nasıl korunmuştur?
Çocukların korunmasına dair kanun hükümlerine aykırı hareket edilmesi halinde ne gibi yaptırımlar uygulanabilir?
Bu yayınlara karşı kim, nereye başvuru yapabilir?
Bu ve benzeri sorulara cevap vermeye çalışacağız.
Yasada çocuk şu şekilde tanımlanmıştır: Çocuk, daha erken yaşta ergin olsa bile, 18 yaşını doldurmamış kişiyi ifade eder.[1]
Belirtmek gerekir ki yayın türüne göre önemli ölçüde usul ve esasları birbirinden farklı kanunlar yürürlüktedir. Açıklamalarımızı da bu ayırıma göre yapacağız.
a) Basın ile İlgili Kanunda Çocuklar [2]
1) Çocuklar yayın sahibi olabilir. Süreli yayın sahibi olabilenler ve bu amaçla beyanname verenler arasında kanunî temsilcisi aracılığıyla olmak şartıyla 18 yaşından küçük kişiler de sayılmıştır. Buna göre çocuklar, anne-babaları vasıtasıyla gazete, dergi gibi basılmış eserler ile haber ajansları yayınlarını ve internet haber sitelerinin sahibi olabilirler.[3]
2) Şüpheli, sanık veya mağdur olarak çocukların fotoğraf veya kimliklerini açıklamak suçtur. Süreli yayınlarda on sekiz yaşından küçük olan suç faili veya mağdurlarının kimliklerini açıklayacak veya tanınmalarına yol açacak şekilde yayın yapmak suç sayılmış ve adli para cezasıyla cezalandırılmıştır. Örneğin, cinsel istismar, hırsızlık, dolandırıcılık suçlarına karışan ya da bu bunların mağduru olan bir çocuğun tanınacak şekilde fotoğrafını vermek veya kimliği kapsamında adını-soyadını yazmak suçtur.[4]’[5]
b) İnternet ile İlgili Kanunda Çocuklar [6]
1) Ticari amaçla toplu kullanım sağlayıcılar, ailenin ve çocukların korunması kapsamında belirlenen tedbirleri almakla yükümlüdür. Buna aykırılık halinde ihlalin ağırlığına göre uyarma, idari para cezası verme veya üç güne kadar ticari faaliyetlerini durdurma müeyyidelerinden biri mahalli mülki amir tarafından verilir.[7]’[8]
2) İnternet ortamında yapılan ve içeriği çocukların cinsel istismarı suçunu oluşturduğu hususunda yeterli şüphe sebebi bulunan bir yayın herhangi bir süre sınırı olmadan yasaklanabilir. Kanundaki tabirle içeriğin çıkarılmasına ve/veya erişimin engellenmesine kararı verilebilir. Buna duruma göre cumhuriyet savcısı, hâkim ve Bilgi Teknolojileri Kurumu Başkanı tarafından karar verilir. BTK başkanı ve cumhuriyet savcısı tarafından verilen karar hakim onayına sunulur. Duruma göre 24 veya 48 saat içinde hakim tarafından karar onaylanmazsa hükümsüz kalır. Bu karar, ilgili içerik ve yer sağlayıcılar ile erişim sağlayıcısına bildirilerek gereği derhal ve en geç bildirim anından itibaren dört saat içinde yerine getirilir.[9] Karara genel olarak ilgililerince itiraz edilebilir.[10]
3) Karara rağmen aynı yayın başka internet sitelerinde yer alırsa ne yapmak gerekir? Aynı karar başka internet siteleri için de geçerlidir. Yeni bir başvuru yapmaya gerek yoktur. İlgili kişi, Erişim Sağlayıcıları Birliği’ne müracaat ederse mevcut karar bu adresler için de uygulanır. Bu hüküm başka bir maddede düzenlenmiş ise de usul hükmü ve aynı amaca yönelik olması nedeniyle uygulanabileceğini düşünüyoruz.[11]
4) Kararın gereği yapılmazsa ne olur? Yetkili makamlarca verilen kararı yasadaki şartlara uygun olarak ve süresinde yerine getirmeyen sorumlu kişi, fiil daha ağır cezayı gerektiren başka bir suç oluşturmadığı takdirde, adli para cezası ile cezalandırılır.[12] Ayrıca BTK başkanı tarafından idari para cezası verilebilir. İdarî para cezasının verildiği andan itibaren yirmi dört saat içinde erişim sağlayıcı tarafından kararın yerine getirilmemesi halinde Kurum tarafından yetkilendirmenin iptaline karar verilebilir.[13]
c) Radyo ve Televizyonlar ile İlgili Kanunda Çocuklar [14]
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun (RTÜK’ün) görev ve yetkileri arasında şu husus da sayılmıştır: Yayın hizmetlerinde ailenin ve çocukların korunması ilkesini gözeterek, ailenin bütünlüğü ve sürekliliği ile çocuk ve gençlerin fiziksel, zihinsel ve ahlaki gelişimlerini destekleyecek nitelikteki aile ve çocuk dostu yapım ve dizileri, Üst Kurulca bir önceki yılda uygulanan idari para cezalarının yüzde yirmisini aşmamak kaydıyla, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile birlikte belirlenecek usul ve esaslara göre teşvik etmek.[15]
Radyo ve televizyon yayını yapanlar çocuk, genç ve aile ile ilgili olarak aşağıda sayılan ilkelere uygun hareket etmek zorundadır. Aksi halde yaptırım ile karşı karşıya kalabilirler.
1) Yayın hizmetleri,
…çocuklara karşı istismar içeremez ve şiddeti teşvik edemez.[16]
Çocuk ve gençlerin fiziksel, zihinsel veya ahlaki gelişimine zarar verebilecek türde içerik taşıyan programlar bunların izleyebileceği zaman dilimlerinde ve koruyucu sembol kullanılsa dahi yayınlanamaz.
İsteğe bağlı yayın hizmeti sağlayıcıları, çocuk ve gençlerin fiziksel, zihinsel veya ahlaki gelişimini olumsuz etkileyebilecek nitelikteki yayın hizmetlerinin, bunların bu tür hizmetleri normal şartlar altında duymayacakları ve görmeyecekleri şekilde sunulmasını sağlamakla yükümlüdür.
2) Ticarî iletişim,
Çocukların fiziksel, zihinsel veya ahlaki gelişimine zarar vermemek, deneyimsizliklerini veya saflıklarını istismar ederek, çocukları bir ürün veya hizmeti satın almaya veya kiralamaya doğrudan yönlendirmemek;
Çocukları reklamı yapılmakta olan ürün veya hizmetleri satın almak için ebeveynlerini veya başkalarını ikna etmeye doğrudan teşvik etmemek;
Çocukların ebeveynlerine, öğretmenlerine veya diğer kişilere duyduğu güveni istismar etmemek veya sebepsiz olarak çocukları tehlikeli durumlarda göstermemek zorundadır.
Genel beslenme diyetlerinde aşırı tüketimi tavsiye edilmeyen gıda ve maddeler içeren yiyecek ve içeceklerin ticarî iletişimine, çocuk programlarıyla birlikte veya bu programların içinde yer verilemez.[17]
3) Çocuk programları,
Planlanan yayın süreleri otuz dakikadan fazla olması hâlinde, her otuz dakikalık yayın süresi için bir kez olmak üzere reklam ve tele-alışverişle kesilebilir.[18]
Çocuk programlarında ve dinî programlarda ürün yerleştirmeye izin verilmez.[19]
4) Çizgi filmler,
Genel ve tematik içerikli yayın yapan televizyon kuruluşlarının, çocuk yayınlarında çizgi filmlere yer vermeleri hâlinde, çizgi filmlerin en az yüzde yirmisinin, diğer çocuk programlarının en az yüzde kırkının Türkçe dilinde üretilmiş yapım olması ve Türk kültürünü yansıtması zorunludur.[20]
5) RTÜK’e bildirim mecburiyeti,
Çocuk yayınlarının yayınlanma saatleri ve sürelerine yönelik istatistiksel veriler ile üretim yerine ilişkin bilgiler aylık dökümler hâlinde RTÜK’e bildirilir.[21]
6) Durdurulan yayın yerine çocuk programları,
İdari tedbir uygulanması sonucu yayını durdurulan programların yerine, aynı yayın kuşağında ve ticarî iletişim yayını içermeksizin, RTÜK tarafından temin edilen eğitim, kültür, trafik, kadın ve çocuk hakları, gençlerin fiziksel ve ahlaki gelişimi… ve benzeri kamuya yararlı konularda programlar yayınlanır.[22]
d) Aykırı Yayınlara Karşı Şikayet veya Bildirimler
Kanunlara uygun olmayan yayınlara karışı her sorumluluk sahibi vatandaş gibi anne, baba ve ebeveynlerin de yasal işlem yapılması için aşağıdaki görevli ve yetkili makamlara başvurma hakkı vardır.
1) Belirtilen gazete-dergi, internet haber siteleri yayın ilkelerine aykırı davranılması halinde Basın İlan Kurumu’na başvurulabilir. Kurum, belli süreyle resmi ilan ve reklam kesme cezası verebilir.[23]
2) İnternet-sosyal medya yayın ilkelerine aykırı davranılması halinde Bilgi Teknolojileri Kurumu Başkanlığına (BTK’ya) başvurulabilir. İdari para cezası, engelleme uygulanabilir.[24]
3) Belirtilen televizyon-radyo yayın ilkelerine aykırı davranılması halinde RTÜK’e başvurulabilir. İdari yaptırımlar (aşamalı olarak para cezası, yayın durdurma, lisans iptaline gidebilecek kadar) uygulanabilir.[25]
4) Eğer yayın suç ise bulundukları yer cumhuriyet başsavcılıklarına, emniyet müdürlüklerine veya jandarma komutanlıklarına şikayet veya ihbar yapabilirler.
5) Yayın kişilik haklarını ihlal ediyorsa düzeltme ve cevap hakkı kullanılabilir.[26]
Başvurular için bizzat ilgili kuruma gitmeye gerek yoktur. Telefonla, posta veya elektronik yolla da başvuru yapılabilir. Başvuruları işleme koymayan, yasal gereğini yapmayan veya gecikme gösteren kişiler hakkında cumhuriyet başsavcılıklarına şikayet yapılabilir.
Sonuç olarak, anne, baba veya ebeveynlerin çocuklarını korumaları adına gereken dikkat, özen ve bilinçte olmaları önemlidir. Eğitimcilerimiz olarak öğretmenlerimizin bu yöndeki katkıları ve eğitici-öğretici faaliyetleri çok önemli ve etkili sonuç doğurabilir. Vatandaşlık hak ve görevleri çerçevesinde genelde yasalara ve özelde de çocukların korunması ile ilgili konulan yayın ilkelerine aykırı durumları mutlaka yetkili ve görevli makamlara bildirmek gerekir. Bu yöntemin çocuklar için daha güvenli yarınlar oluşturulmasında değerli katkı vereceği unutulmamalıdır.
Asım EKREN
Cumhuriyet Savcısı
Yararlanılan ve ayrıntılı bilgi kaynakları:
EKREN Asım, Haberlere Karşı Yasal Haklar, Aristo Yayınevi, 2020
EKREN Asım-EKREN Özer Alişan, Türkiye’de İnternet Sosyal Medya Hukuku, Filiz Kitabevi, 2021
EKREN Asım, Spor Basın Yayın İnternet, Talep-Karar-Yazışma Örnekleri, Filiz Kitabevi, 2021
EKREN Asım, vd, Avukatın Öz-El Kitabı Ceza Davaları Rehberi Platon Hukuk Yayınları, 2022
EKREN Asım, Yalan Haber Dezenformasyon-Sansür Yasası ile İfade-Basın Özgürlüğü Uygulamaları, Filiz, 2023
EKREN, Hukuka Aykırı Yayınlara Karşı Başvuru Usul ve Esasları, Adalet Yayınevi, 2024 (baskı aşamasında)
----------------
[1] 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu’nun 3. maddesi
[2] Basın Kanunu. Numarası: 5187. Tarihi: 9/6/2004.Yayımlandığı Resmi Gazete tarih ve sayısı: 26/6/2004-25504.
[3] 5187 sayılı Kanun’un 5, 6 ve 7. maddeleri
[4] 5187 sayılı Kanun’un 21. maddesi: Kimliğin açıklanmaması
[5] Yargıtay 19.CD, 28/12/2017, 2017/5051E, 2017/11839K; 30/04/2018, 2018/3148E, 2018/5231K; 04.11.2019, 2019/29584E, 2019/13498K
[6] İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun. Numarası: 5651. Tarihi: 4/5/2007. R.G. Tarih ve sayı: 23/5/2007-26530.
[7] 5651 sayılı Kanun’un 7. maddesi
[8] Toplu kullanım sağlayıcı: Kişilere belli bir yerde ve belli bir süre internet ortamı kullanım olanağı sağlayanı ifade eder. (5651 SK. 2/1-i. maddesi)
[9] 5651 sayılı Kanun’un 8, TCK’nın 103/1. maddeleri
[10] 5271 sayılı CMK’nın 267 vd maddeleri
[11] 5651 sayılı Kanun’un 9/9. maddesi
[12] 5651 sayılı Kanun’un 8/10. maddesi
[13] 5651 sayılı Kanun’un 8/10. maddesi
[14] Radyo ve Televizyonların Kuruluşu ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun. Numarası: 6112. Tarihi: 15/2/2011 R.G. Tarih-sayı: 3/3/2011-27863.
[15] 6112 sayılı Kanun’un 37/1-y. maddesi
[16] 6112 sayılı Kanun’un 8. maddesi
[17] 6112 sayılı Kanun’un 9. maddesi
[18] 6112 sayılı Kanun’un 10. maddesi
[19] 6112 sayılı Kanun’un 13. maddesi
[20] 6112 sayılı Kanun’un.14. maddesi
[21] 6112 sayılı Kanun’un.14/3. maddesi
[22] 6112 sayılı Kanun’un 32/4. maddesi
[23] 02.01.1961 tarih ve 195 sayılı Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair Kanun’un 49. maddesi
[24] 5651 sayılı Kanun’un 8. maddesi
[25] 6112 sayılı Kanun’un.32. maddesi
[26] 5187 Sayılı Kanun’un 14. maddesi
