Prof. Dr. Mustafa Tören Yücel
Ceza adaleti sisteminde “adalet” sağlanıyor mu?
Sanıkların, suç mağdurları veya belirli suç türleri tanıklarının CAS’a* güvenme olasılığı nedir?
Ülke cezaevlerindeki nüfus yoğunluğunun sosyal, ahlaki, ve ekonomik bedelleri göz ardı mı ediliyor?
Genel nüfustaki 100.000’e göre cezaevindeki nüfusunun yüksekliği yeni Türk Ceza Siyasetinin başarı kanıtı mıdır?
“Lekelenmeme hakkı” de facto göz ardı mı edilmektedir?
Soruşturma, Kavuşturma veya Yargılama Hedef Sürelerinin Belirlenmesi ve Uygulanmasına ilişkin yönetmelik de facto etkili oldu mu?
Anayasa Mahkemesince bireysel başvuru sonucu verilen ihlal kararları kamu kurumları tarafından benimsenip uygulanıyor mu?
Adli Sicil veri tabanı ile UYAP sistemi araştırma projeleri için kaynak işlevi görüyor mu?
Giriş
Sosyo-juridik olarak ortaya çıkan tabloda (anayasa temelli insan hakları, pazar ekonomisi ve özgür seçimlerle tanımlanan) modern devletler yüksek suç oranı ve davranış sapması üreticisi(risk toplumu) olarak belirdi. Ceza adaleti sistemi ise bu tablonun arkasında yatan sosyal sorunlarla baş edebilme kapasitesinden yoksun bulunmaktadır. Geleneksel ceza adaleti süreci, devlet ve suçlu ikilisi ile nitelendirilirken, mevcut ceza siyaseti mağdur ve toplumun fazlaca katkısını içermektedir: Uzlaşma, tazmin, iade, toplumsal hizmet. Bunlar, ceza adaleti ile sosyal siyaset arasında konumlandırılabilir. Bunlar hukuk ile ahlak arasında yeni bir dengenin oluşturulmasını sergilemektedir.
Ceza adaleti sistemine konu olan suç her ne kadar sapma türü bir davranış ise de, super-marketten bir çikolata çalmaktan kasten adam öldürmeye kadar geniş bir yelpazede çeşitli faaliyetleri kapsamaktadır. Mala karşı suçlar dünyanın her tarafında olduğu gibi ülkemizde de en fazla işlenen suç türlerindendir (TCK 141-169 maddelerine göre 2022 yılı toplamı 553 554). Bu suçlardan karanlıkta kalan (dark numbers) suç miktarının % 70-80 oranında olduğu göz önüne alınarak tüm suçluların yakalanmaması bir bakıma ceza adaleti sistemi için bir artı olarak değerlendirilmelidir.1
Kuşkusuz, tek bir teori tüm suçlu davranışları açıklayacak nitelikte değildir. Sosyolojik teoriler, suçlu ve normal davranış arasında bir akışkanlık olduğunu ve suç aralığının (0
Ceza hukukunun temel işlevi ise a) yeterince ciddiyet sergileyen b) mahkumiyetle kamusal etiketlemeyi içeren ve c) cezai yaptırım gerektiren d)yanlış eylem biçimlerinin kamuya bildirimidir-Suç kontrol modeli. Biçim olarak “Kim…yaparsa,…cezaya çarptırılacaktır” formatında olup; ne biçimde yanlış eylemlerin hangi koşullarda suç olacağı bildirimidir. Ceza hukuku, eylemin yapılmamasına odaklandığından, önleyici(preventive) bir işleve hizmet etmektedir. Eylemlerin ciddiyeti bağlamında, “ne derece ciddi olan, ciddi olacaktır?” sorusu gündeme gelmekte ve bu konuda risk, tehlike ve zarar kavramları önemli dayanaklar oluşturmaktadır. Cezalar bakımından suçların derecelendirilmesine veya her suç için taban ve tavan cezalar arasındaki makasın fazla olması(!) nedeniyle hükmedilen cezalar bakımından orantısızlık içinde olmaması önemli görülmektedir.
Cezalandırmada artışın nedenleri arasında genelde 1) Yükselen suç oranları, 2) Ekonomik ve sosyal sorunlar, 3) Postmodern öfke ve 4) Popülist cezalandırıcılık yer almaktadır. Bu değişkenler arasında ekonomik ve sosyal sorunların ortaya çıkardığı işsizler ordusuna ne yapılacağı gündeme gelmektedir: Ya sosyal yardım desteğini artırmak, ya açıklıktan ölmelerine izin vermek veya Brezilya ve Meksika örneklerinde olduğu gibi sokaklarda vurularak öldürülmelerine göz yummak; ya da kent varoşlarına toplamak, cezaevlerine kapatmak. Bizlerin ilk ve son seçeneği yeğlediği gözükmektedir. Bazı araştırmalara göre, varoş ve cezaevlerinin benzer çok yönü bulunmakta (Wacquaint, 2001); sosyal adalet ile ceza adaleti arasındaki ilişki/etkileşime tanık olunmaktadır. Toplumda eşitsizlik ve servet orantısız bir biçimde artığında cezaevi nüfusunda da artışa tanık olunmaktadır. Bu hiç de sürpriz değildir. Cezaevinin varlık nedeni ne olursa olsun, konukları sosyo-ekonomik-statüleri bakımından fazla sayıda düşük profilli, fakir, işsiz, çalışamayacak durumda, evsiz, fiziki/psişik rahatsızlıkları olan kişilerdir.
Özetle, toplumdaki sosyo-ekonomik ve statüsü açısından toplumsal risk oluşturan sınıflar ceza adaleti sistemindeki iş yükünün çoğunu oluşturmaktadırlar. Kuşkusuz, toplumsal risk oluşturan sınıflar, riskli yörelerde yaşayan insanlardır. Her kent coğrafyasında bu mekanlar bilinmekte; ve yörede oturan kişilerce dile getirilmektedir.
Toplum güvenliği üzerinde çok az veya yok denecek derecede etkisi olan ceza adaleti sisteminin bireysel suçluya odaklanarak toplum güvenliğini sağlayacağı beklenilmekte ve bu nedenle adalet sistemi devamlı eleştiri konusu yapılarak, suçlulara karşı daha sert olunması biçiminde bir tepki göstermesi istenilmekte/döngü devam etmektedir.2 Bu konuda temel soru, mevcut ceza adaleti sistemi, toplumun güvenliğini gerçekten sağlayabiliyor mu; yoksa çözüme daha yakın, daha köklü ve girift bir süreç mi gereklidir.
Toplum, doğal olarak suça karşıdır ve olması gereken de budur. Ne var ki, bu tepkide halkın dikkatleri suçtan ziyade suçluya kaydırılmış bulunmakta; sosyal sorunların yalnızca illegal yapılmak suretiyle çözümlenebileceği yanılgısına düşülmektedir. Hürriyeti bağlayıcı cezaya hükümlü suçluların toplumdan soyutlanarak cezaevine konulmasının, pahalı olduğu kadar sınırlı etkiye sahip olması; cezaevine giren her suçlunun yerine yenisinin türemesi karşısında suçlulukla mücadelede yeni modelin ne olmalıdır sorusu gündeme gelmektedir. Kuşkusuz, yeni model, toplumu ve toplumun en alt idare birimi olan “mahalle”yi temel alan yaklaşımdır. Bu model Türk toplumuna hiçte yabancı değildir. Ne var ki, kültürümüzde yerleşik olan “mahalle namusu”, “çalınan malların bedelinin mahallece karşılanması”, “mahalle bekçisi” ve “mahalle karakolu“ ile toplumsal temelli modelin yeni içerikler kazandırılarak güncelleştirilmesi yerine günümüzde terk edilmesi karşısında, bu modelde saklı bulunan sinerjinin yeni bir içerikle aktive edilmesi gerekmektedir. Bu yaklaşımda mahalle sorun çözen bir birim olarak ele alınmalı; resmi ve gayri resmi hizmetler o düzeyde organize edilerek; karar alma süreçlerine sakinlerinin katkı ve katılımların gerektiği anlayışı yerleştirilmelidir.
Bu bağlamda “bizler kimiz?” sorusu yer almaktadır. Bu sorunun yanıtı “neye değer veriyorsak bizler oyuz” dur: Türk ceza adaleti nelere değer verdiğimizi ve kim olduğumuzu sergilemektedir. 2005 yılındaki yeni ceza siyaseti ile cezaların ağırlaştırılması ile cezaların yan etkilerinin hiçe sayıldığına tanık olunmuştur. Değerlerimiz, öncelikleri nasıl finanse ettiğimize göre de belirmektedir. Eğer amaç değerler suçluların iyileştirilmesi, hapis cezasına seçenek yaptırımlara ağırlık verilmesi, cezaevlerinde tretmana öncelik verilmesi söz konusu ise bütçedeki payın bu konularda artış kaydetmesine; eğer çekirdek değer yalnızca hapis cezasına ağırlık vermek ise, kolluk, savcılık ve cezaevi hizmetlerine ağırlık verilmesi söz konusu olacaktır. Amaç değer bunlardan hiç biri olmayıp rüzgara göre değişen bir siyasette ise, stratejiden yoksunluk söz konusu olacak; insan hakları ve özgürlükler gölgede kalarak, bugün tanık olduğumuz artan kolluk hizmetleri ile kamu davası, ve gittikçe artan cezaevi nüfusuna tanık olunacaktır. İşte bu nedenle, belki de değerlerimizi CAS’dan daha iyi saptamaktan daha iyi bir yol yoktur. F. Dostoyevski’nin yazdığı gibi “Bir toplumdaki uygarlık derecesi cezaevlerinde uygulanan tretmanla saptanabilir” (Shapiro, 2016: 210).
Yaptırımlar arasında fazlaca hapis cezasına başvurmak, yeni cezaevleri açmak, eğitim, boş zamanları değerlendirme, yoksulluk yardımı ve diğer suç riskini azaltıcı tedbirler pahasına olmaktadır. Fazla cezaevi inşa edildiğinde daha fazla mahpusa sahip oluruz. İnşa etmeyenler ise daha az mahpusa sahip olurlar. Her iki halde de, mahpus sayısı suç oranına ilintili değildir. Fazla cezaevi inşası ile, bir bakıma başarısızlığı planlamaktayız. Hapis cezası süreleri ülkede yüksek oranda suç olmaksızın azaltılabilir. Nitekim, İngiltere dışındaki Avrupa örneklerine bakıldığında, mahkumiyet süreleri önleyici etkisi kayba uğramadan azaltıldığına tanık olunmuştur. İşte sayılan nedenlerle, yeni bir ceza adaleti değerleri için bir ulusal bir çağrıya ihtiyaç duyulmaktadır.
Önemli olan yaptırım olarak hapis cezasına en son çare olarak başvurulması ilkesine ağırlık kazanmasıdır.3 Bu ilkenin ne derece isabetli bir uygulama sergilediği aşağıda yer alan ülkelerde benzer suç oranı olmasına karşın hüküm giyen yetişkin suçlulara özgü yaptırımlar yüzde ortalama dağılımının (1995-2000) benzer olmadığı ve hapis cezası uygulamasında A.B. D.’nin ilk sırada yer alması ile saptanmaktadır.
|
Ülke |
Hapis |
Para cezası |
Denetimli serbesti |
Toplum hizmeti |
İhtar |
|
Kanada |
33.8 |
33.5 |
27.5 |
3.3 |
|
|
İngiltere |
9.2 |
69 |
8 |
9.4 |
|
|
Finlandiya |
7.2 |
7.5 |
3.6 |
13.4 |
|
|
Almanya |
7.5 |
77.2 |
15.3 |
||
|
A.B.D |
69.9 |
20.5 |
6.5 |
Ceza adaleti sistem girdisi Savcılık evresinde ayıklama kurumları olarak “uzlaştırma” ve “seri muhakeme usulü” önemli gelişmeler olarak belirmektedir.
Cumhuriyet Savcılığı: Uzlaştırma
“Uzlaştırma” soruşturulması ve kavuşturulması şikayete bağlı olan ve ağır cezalık olmayan suçlar bakımından mağdurun zararını gidererek bozulan kamu düzeninin yeniden oluşturulması yolunda “barıştırma” yöntemi olarak kayda değer bir kurumdur(CMK 253). 2022 yılında en fazla uzlaşma sağlanan ilk on suçun uzlaşma yoğunluğuna göre sıralaması şöyledir: Kasten yaralama, hakaret, tehdit, taksirle yaralama, mala zarar verme, hırsızlık, suç eşyasının satın alınması veya kabul edilmesi, dolandırıcılık, kişilerin huzur ve sükununu bozmak ve güveni kötüye kullanmadır. Bu kurumun ülke çapında etkinliğini sağlamak arabuluculuk’ta olduğu gibi kamusal barış adına önemli bir kazanım olacaktır.
2022 yılı uzlaştırma bürosuna gelen 582.760 dosyanın işlem sonuçları
|
Sayı |
% |
İşlem türü |
|
234.294 |
40.2 |
Uzlaşma |
|
51.869 |
8.9 |
Uzlaşma olmayan |
|
204.706 |
35.1 |
Uzlaşma önerisi olumsuz sonuçlanan |
|
91.891 |
15.7 |
Uzlaştırma işlemleri devam eden |
Kaynak: Ceza İşleri Genel Müdürlüğü
Cumhuriyet Savcılığı: İtiraf Pazarlığı/ Seri Muhakeme Usulü
Türkiye’de kamu davası açılmasında mecburilik ilkesi egemen iken Almanya’da mecburilik ilkesi artık kural olmaktan çıkmış; kamu davası açılması istisna olmaya başlamıştır: Kolluk kayıtlarında zanlı sayısındaki artış hükümlü sayısına kısmen yansımaktadır: Bu iki grup arasında makas aralığı fazladır. Daha önemlisi de bu aralığın gittikçe artmasıdır. İtiraf pazarlığına doğru bir gidiş egemen olmaya başladı. ABD’de ceza davaların % 95’i itiraf pazarlığı ile bitmektedir-Savcı hâkim rolünü oynamaktadır.
Sanığın itirafı üzerine Savcının de facto hâkim görevini üstlenerek(ya hafif bir suçla, veya suçlardan biri veya birkaçını göz ederek veya daha hafif bir yaptırım teklifi ile mahkumiyete karar verip) ceza tayin etmesidir. İtiraf pazarlığı yargılama olmadığından adil yargılanmadan yoksunluk nedeniyle adli hatayı içinde barındırır niteliktedir. ABD’de itiraf pazarlığının altında yatan saiklerin başında yargıdaki kabarık iş yükünü azaltmak yanında cezaevlerindeki nüfus yoğunluğu gelmektedir. İtiraf pazarlığı adli ekonomide fazlaca tasarruf sağlanmasına ve sınırlı kaynakların verimli kullanılmasına olanak sağlamaktadır.
Türk Ceza Muhakemesi Kanunu'nun 250. maddesindeki düzenleme (2019) ise itiraf pazarlığı(plea bargaining) terimini tam olarak karşılamaz. Anılan bu maddede “suç ikrarı” yerine “seri muhakeme usulü teklifinin kabul edilmesinden” söz edilmektedir. Türk Ceza Muhakemesi Kanunu'nun 250. maddesindeki düzenleme (2019) ise itiraf pazarlığı(plea bargaining) terimini tam olarak karşılamaz. Anılan bu maddede “suç ikrarı” yerine “seri muhakeme usulü teklifinin kabul edilmesinden” söz edilmektedir.
Cumhuriyet Başsavcılıklarında Seri Muhakeme Usulü Dosya Sayısı (2022)
|
Seri Muhakeme bürosuna gelen |
Seri Muhakeme Bürosuna gelen dosyalar dan kovuşturma ya yer olmadığı- na dair |
Seri Muhakeme Usulünün uygulanması şüpheliye teklif edilen dosya |
Seri Muhakeme Usulünün uygulanması sonucu talepname düzenlenen dosya |
Şüphelinin teklifi reddetmesi /Usulün uygulanmasından vazgeçilmesi nedeniyle iddianame düzenlenmesi |
Seri Muhakeme bürosuna gelen dosyalar- dan kamu davasının açılmasının ertelenmesi |
2023 yılına devreden dosya |
|
396.150 |
116.663(%29,4) |
78.685 |
71.639 (%91) |
7.046 (%9) |
48.722 |
73.395 |
Kaynak: Ceza İşleri Genel Müdürlüğü
Seri Muhakeme Usulü uygulanan dosyalardaki ilk beş suç türü (2022) şunlardır: 6136 Sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkında Kanuna Muhalefet m.13/1-3 ve 15/1, Mühür Bozma TCK m. 203/1, Kumar Oynanması İçin Yer ve İmkan Sağlama TCK m.228/1, Genel Güvenliğin Kasten Tehlikeye Sokulması TCK m. 170/1 ve Trafik Güvenliği Tehlikeye Sokma TCK m.179/2-3.(Bkz. Ceza Mahkemesinde Seri Muhakeme Yönetmeliği Resmi Gazete, 31/12/2019 ve 30995, 4.mükerrer sayılı).4
Ceza Mahkemeleri Performansı
Duruşma hâkiminin mantığını (1) ilgili kanıtların ayıklanması4 ve (2) uygulanacak kuralların seçimi oluşturmaktadır. Kanıt açısından hâkim de tanıkların tanığı işlevini görmektedir. Bu bağlamda, dikkatsizlik veya diğer etmenler veya gözlemlerin hatalı olarak derlenmesi sonucu tanık ifadelerinin iyi algılanmaması, davanın olgusal belirlemesini etkilemektedir. Daha da önemlisi, hâkimin belli bir tanığa olan tepkisi veya bilinç altı eğilimi de (örneğin etnik gruplara karşı olması ve klişe tipler) işlev görmek- tedir.
Şimdi sizlerle iki mahkemenin duruşma listesini paylaşmak istiyorum: 1) İstanbul 53. Asliye Ceza Mahkemesinin 29/12/2020 tarihli duruşma listesi- Dosya sayısı: 27, duruşma saati: 9.30-14.10; Bakırköy 9. Ağır Ceza Mahkemesi duruşma listesi-Dosya sayısı 15, duruşma saati.9.00-14.00. Suç türleri arasında dolandırıcılık (2), silahlı örgüt, uyuşturucu madde (3) resmi evrakta sahtecilik, cinsel istismar, cinsel saldırı, yaralama…
İşte ilk derece mahkemelerinden metropol adliyeleri ceza mahkemelerinde yapılacak basit gözlemlerle iş yükünün stresi (ve ego depletion) altında kalan mahkemelerin ne derece “adil” oldukları kuşkulu görülecektir. İş yükü stresi altında bulunan mahkemelere egemen olan düşünce “fazlaca iş” çıkarılmasıdır. İşte ilk bakışta ceza adaletinin etkililiği doğrultusunda bir izlenim verecek ise de,“çıkan iş miktarındaki artış” uzun sürede “başarısızlığa” müncer olacaktır: Muhakeme ilkelerine uyumlu tretman zaman faktörüne bağlı olduğundan standart dışı iş yükü ile çıkan iş oranındaki artış her ilke için gerekli zamandan kısmayı gerektirecektir. Sistemdeki iş yükü nedeniyle, oluşan minör hatalar kümülatif nitelikte ciddi hatalara dönüşebilmektedir. Her biri ayrı ayrı ele alındığında bir önyargıya işaret etmeyecek bu hataların kümülatif etkisi göz önüne alınmalıdır. Ülkemizde “Pardon” (2005), “Bayrampaşa Ben Fazla Kalmayacağım” filmleri ve “Karadayı” dizisi ile gündeme gelen adli hata sonucu hapis cezasına mahkumiyetin yaratabileceği akut psikolojik travma ve kişilik değişmesi, salıverilme sonrası kişinin sosyal çevresinden kopması ve yalnızlığa gömülmesi gibi riskler de konunun ciddiyetine işaret etmektedir. Bu önermeleri vurgulamak üzere 2022 istatistik verilerine aşağıdaki tablolarda yer verilmiştir.
Ceza mahkemelerindeki dosya, sanık ve suç sayıları(2022)
|
|
Toplam |
Geçen yıldan |
Yıl içinde açılan |
Bozularak gelen |
% |
Karara bağlanan |
Gelecek yıla devir |
% |
|
Dosya |
3.303.740 |
1,325,713 |
1,804,267 |
173,760 |
5,2 |
1,916,890 |
1,386,850 |
41,9 |
|
Sanık |
3,523,197 |
1,692,269 |
1,625,147 |
205,781 |
5,8 |
1,797,030 |
1,726,167 |
48,9 |
|
Suç |
7,606,923 |
3,994,286 |
3,296,049 |
316,588 |
4,1 |
3,621,213 |
3,985,710 |
52,3 |
Ceza mahkemelerinde karara bağlanan ve devreden dosyaların açıldıkları yıllara göre dağılımı (2022)
2017 ve
öncesi 2018 2019 2020 2021 2022
Karara bağlanan dosyalar toplamı 21 659 20 791 59 672 129 998 662 969 1 021 801
2022 yılında ceza mahkemelerince karara bağlanan dosyalarda sanıklar hakkında verilen kararların (3 059 894) % 40,7'si mahkûmiyet, %22,5'i beraat, %21,4'ü hükmün açıklanmasının geri bırakılması, %15,5' i diğer (hüküm verilmesine yer olmadığı, ceza verilmesine yer olmadığı, davanın reddi, özel yasalar gereğince davanın ertelenmesi, TCK 32/1. maddesi gereğince verilen kararlar ve diğer kararlar) kararlardır.
Yargıtay Ceza Genel Kurulu ve ceza dairelerindeki toplam 495 235 dosyadan % 40,8' i sonuçlandırılarak karara bağlanmıştır. Yargıtay ceza dairelerince sonuçlandırılan dosyalardan %34,9' unda onama, %32,3' ünde bozma, %9,1'inde ret kararı verilmiştir. Yargıtay Ceza Genel Kurulunca verilen karar türüne göre dosya sayıları, 94 (%10,9) onama ve 227 (%26,3) bozma olarak toplam dosya sayısı 862’dir.
Tutuklama
Alman ceza sistem ve tatbikatına bakıldığında, ceza adaleti sisteminde görünüşte ayrı gözüken uygulamaların gerçekte birbiri ile ne kadar ilişkili olduğu görülmektedir. Nitekim, tutuklamaya kolaylıkla başvurulmaması işlenen suçlara tepki olarak hapis cezasına genelde fazlaca başvurulma- masıyla yakından ilişkilidir. Öte yandan hapis cezasına yaptırım türü olarak birincil derece başvurulan sistemlerde tutuklama tedbirine başvurulmasında ise çok az tereddüt edilmektedir.
Tutukluluk süresinin saptanmasında ölçülülük ilkesi özenle uygulanmalı ve tutuklama suçun ağırlığı ile, tutuklama süresi de tahmini olarak beklenen cezayla oranlı olmalıdır. Bu bağlamda, tutuklu kalınan süre dağılımı tutuklu ve hükmen tutuklulara göre periyodik olarak yayınlanmalı; salıverilenler ile tutuklu/ hükmen tutuklulardan beraat edenlerin tutuklu kaldıkları süre dağılımına; tutuklulardan hapis cezası dışında yaptırım uygulananlar sayısına bu tablolarda yer verilmelidir. Uzun tutukluluk süresine bir çözüm yöntemi olarak İtalya ve Fransa’da kişinin kesinleşmiş hükmünü beklediği süre, aldığı mahkumiyet cezasının yarısından fazla olamayacağı normlaştırılmıştır. Kişi on yıl hapis cezası aldıysa, beş yıldan fazla Yargıtay sürecini bekleyemez.
CMK 100. maddesindeki tutuklama düzenlemesine3 bakıldığında norma uygun isabetli bir karar için yapay zeka destekli bir algoritma gereksinmesi apolitik karar alınması açısından gerekli görülse de, bu maddenin yeniden düzenlenerek kaçma veya kamusal güvenlik açısından bir risk oluşturulması temel alınmalıdır. Davranış ekonomisi ve psikoloji insan beyninin ilgisiz ve fakat göz çarpan bir bilgiden etkilendiğini göstermektedir. Kalp rahatsızlığı nedeniyle acile gelen hastaya yapılan kardiyak enzim testi hastaya derhal müdahale edilmesini gösterirken, hastanın karpuz yediğini görerek buna gerek olmadığı söylemesi ve fakat yarım saat sonra hastanın kalp krizi geçirmesi bunu sergilemektedir.
Tutuklamaya istisnai olarak başvurulması gereğinin uzunca bir geçmişi vardır. Beccaria 1764 tarihli “Suçlar ve Cezalar Hakkında”ki eserinde, kaçma tehlikesi ve kanıtı koruma gerektiğinde tutuklamaya ancak başvurulabileceğini vurgulamıştır.Tutukluğun devamı makul olmaktan çıktığında sanık salıveril- melidir (AİHM Jablonski v. Poland § 83 ve ötekiler).4 Veri açısından bir eksiklikte, yıllar itibariyle haksız yere tutukluluk nedeniyle ödenen tazminat (+manevi tazminat) miktarı bilinmemektedir.
AİHM’nin 12778/17 sayılı kararı: “Sonradan delil elde etmek amacı veya sonradan delil elde edilmesi ilk tutuklamayı meşru hale getiremez” (Paragraf 139). Yeni CMK ile sağlanan özgürlükçü yaklaşıma karşın adli kültür ve alışkanlıklar sonucu de jure tutuklama siyaseti gerçekleştirilmedi.
Tutuklu olan sanıklardan ne kadarının beraat/mahkum olduğu, mahkum olanların ne kadarın hapis cezasına çarptırıldığı bilgisine ulaşılamadığı için Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğü tutuklu veri bankasından (örneğin 2018 yılına bilgilerin) Adli Sicil Bilgi Bankasından taranması ve bu yöntemin sistematik bir uygulamaya dönüştürülmesi önerilebilir. Bilgi eksikliği CMK md. 101/5 uyarınca tutukluluğa itiraz üzerine verilen kararlar (kabul /ret) için de geçerlidir.
Türkiye’de 2007-2012 yılları arasında haksız tutuklama nedeniyle açılan 9,129 davadan karar verilen 5,146 davanın % 85’inde ödenen tazminatların tutarı 45,141,135,000 TL olduğu saptanmıştır.5
Cezaevi Nüfusu
31/01/2022 tarihi itibariyle toplam cezaevi nüfusu 303.945 olup; 100.000 nüfustaki oranı 355.2; 2012-2022 yıllarındaki değişimi % 120.7; 2021-2022 yıllık değişim ise % 9.2’dir. Hükümlülerin ceza süreleri itibariyle dağılımı ise şöyledir:
|
Süre |
Sayı |
% |
|
1 yıldan az |
19.468 |
7.5 |
|
1-3 yıl |
24.694 |
9.5 |
|
3-5 yıl |
20.965 |
8.0 |
|
5-10 yıl |
59.594 |
22.7 |
|
10-20 yıl |
78.350 |
29.9 |
|
20 yıl + |
48.154 |
18.5 |
|
Müebbet hapis |
10.236 |
3.9 |
Cezaevi nüfusu, girenler sayısı ile medyan kalış süresine bağlı bulunmaktadır.6 Bu faktörlerden biri değiştiğinde cezaevi nüfusu da değişecektir. Bu yasanın paralel çıkarımı da aynı derecede önemlidir: Cezaevine girenler veya medyan kalış süresini azaltmadan nüfus kabarıklığını gidermenin çaresi yoktur. Öte yandan, kabarık cezaevi nüfusuna devamla suç oranında önemli derecede zorunlu bir azalmaya tanık olunamayacağı da bilinmelidir.
2005'ten bu yana, Türkiye'deki hapis oranı(100.000 kişi başına) dört kat artarak 80'den 371'e yükseldi. Ceza adaleti sistem bedeli fazla olduğu gibi suçlarında toplum için oldukça ciddi bedelleri vardır: Mülkiyete doğrudan verilen zarar, tıbbı bedeller, acı ve ıstırap, korku ve yaşam kaybı ve bu kayıplar yoksul topluluklarda orantısız bir şekilde vücut bulmaktadır.7
“Cezaevi Nüfusu Demir yasası”na göre, cezaevi nüfusu girenler sayısı ile medyan kalış süresine bağlı bulunmaktadır. Bu faktörlerden biri değiştiğinde cezaevi nüfusu da değişecektir. Bu yasanın paralel çıkarımı da aynı derecede önemlidir: Cezaevine girenler veya medyan kalış süresini azaltmadan nüfus kabarıklığını gidermenin çaresi yoktur. Öte yandan, kabarık cezaevi nüfusuna devamla suç oranında önemli derecede zorunlu bir azalmaya tanık olunamayacağı da bilinmelidir.
Kriminolojik/penolojik çıkarımlar olarak, kabarık cezaevi nüfusunun ülkedeki suç oranı üzerindeki etkisi açısından, cezaevi nüfus oranı ile ülkedeki suç oranı arasında düşünüldüğü kadar güçlü bir ilişki olmadığı-cezaevi nüfusunun ülke güvenliğini büyük ölçüde bozmaksızın azaltılabileceğidir.
Avrupa Konseyi yıllık raporuna göre, 31 Ocak 2022 tarihi itibarıyla Türkiye cezaevlerinde 303, 945 mahkum veya tutuklu bulunurken (% +9,2 artış), bu nüfus İngiltere’de (79,092), Polonya’da (71,874), Fransa’da (69,964), Almanya’da, (56,294) ve İtalya’da (54,372)’dir.
Cezaevinde kalış süresi ile mükerrir suçluluk arasında da negatif bir korelasyon yoktur. Böylece kısa süreli mahkumiyetler, insanların salıverilme sonrası suç işleme olasılıklarını artırmayacaktır. Bu suçlu- lardan bazıları salıverilme sonrası yeniden suç işleyeceklerse de, bu insanların daha geç tahliyelerinde de suç işleyebileceklerini düşünebiliriz. Kriminolojik/penolojik çıkarımlar olarak, kabarık cezaevi nüfusunun ülkedeki suç oranı üzerindeki etkisi açısından, cezaevi nüfus oranı ile ülkedeki suç oranı arasında düşünüldüğü kadar güçlü bir ilişki olmadığı-cezaevi nüfusunun ülke güvenliğini büyük ölçüde bozmaksızın azaltılabileceğidir.
Avrupa Konseyi. Prison Populations, SPACE I – 2022 (26/06/2023)
Almanya’da ise 130 yılı aşkın bir süredir hapis cezasına seçenek yaptırımların artan ölçüde kullanıl- masıyla karakterize edilen bir ceza siyaset ve uygulamasıyla karşılaşmaktayız.
|
Yaptırım |
Almanya |
Türkiye (2010/2013 |
|
Gün para cezası |
%79,9 |
%55,1/43,8 |
|
Hapis |
%6,2 |
%33,0/42,8(*) |
|
Erteleme |
%13,9 |
%11,8/13,4 |
(*) İcra ceza hapis’lerini içermemektedir.
İngiliz ceza adaleti bizimkinden daha mı iyidir? İngiltere’de Cezalandırma Konseyi (Sentencing Council) Cezalandırma yönergeleri" düzenlemektedir. Bunlar kesin yönergeler olarak 2009 Adli Tıp Kurumu ve Adalet Yasası'nın 120. bölümü uyarınca İngiltere ve Galler Ceza Konseyi tarafından yayınlanan ceza yönergeleri anlamına gelmektedir. 2020 tarihli Sentencing Act’in 59. maddesine göre, cezaya hükmetme ilkeleri şunlardır:
Madde 59. Hüküm verme yönergeleri: Mahkemenin genel görevi
(1) Her mahkeme—
(a) Bir suçluya ceza hükmederken, failin durumuyla ilgili olan herhangi bir ceza yönergesine uymalı ve
(b) Suçluların cezalandırılmasıyla ilgili diğer herhangi bir işlevi yerine getirirken, mahkeme adaletin çıkarlarına aykırı olacağına ikna olmadıkça, işlevin yerine getirilmesiyle ilgili herhangi bir cezalandırma yönergesine uymalıdır.
Ceza adaletine Hindistan’dan bakan birileri Türk Ceza Adaletini nispeten etkili bulacakken Danimarka’dan birileri böyle düşünmeyebilir. Önemli olan benzer sorunlarla karşılaşıldığında daha iyi çözümlerin olabildiğini görebilmektir. En somut örneği de, cezaevindeki nüfus kabarıklığıdır. ABD, Rusya ile 100.00 nüfustaki cezaevi nüfusu Dünya’da başı çekmektedirler. Çıkarım: Hapis cezasına en son çare olarak başvurulması(ultima ratio) en geçerli ilke olmaktadır.
Tutukluluk
Kimin gözaltına alındığı ve kimin kefaletle serbest bırakıldığı konusunda sıklıkla eşitsizlikler olduğundan, yargılama öncesi tutukluluk, ceza adaleti sistemindeki ayrımcılığı pekiştirmekte; tutuklama tedbirine aşırı başvuru, cezaevi nüfusu ve yaşam koşullarını etkilemektedir.
Birey, hükümle tanışmadan onun yarattığı etki ve sonuçlarla yaşamaya icbar edilmektedir. Tutukluluk, hâkimin kişiyi nasıl algıladığını ve bu da dava sonucunu etkileyebilir. Öte yandan, cezaevinin kişi üzerinde fiziksel, zihinsel ve duygusal bir etkisi vardır ve bu da hâkim tarafından nasıl algılandıklarını olumsuz etkileyebilir. Hüküm verirken, hâkimler aynı zamanda bir kişiyi yargılama öncesinde tutuklama kararını geriye dönük olarak gerekçelendirme ihtiyacını da hissedebilirler ve bu nedenle hapis cezasına hükmetme olasılıkları daha yüksek olabilir.8 Ülkemiz açısından bu konuda araştırma kısırlığı yaşanmış; tutuklama oranı ile hapis cezasına mahkumiyet oranının karşılaştırılması yapılma- mıştır. Bu bağlamda tutuklu sanıklardan ne kadarının mahkum olduğunu bilgisine ulaşmak için Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğü tutuklu veri bankası ile Adli Sicil Bilgi Bankasının entegre edilmesi önerilebilir.
Yüksek orandaki tutukluluk cezaevi toplam nüfusunun artmasına katkı yapmakta; cezaevi koşulları yanında yürütülen tretman hizmetleri de bu durumdan etkilenmektedir. Bu nedenle, tutuklama sistematik bir uygulama olmaktan çıkarılarak gerekli ve orantılı olduğunda veya seçenek tedbirler değerlendirilerek uygulanmalı; tutuklamaya son çare olarak (ultima ratio) başvurulması ilkesi benim- senmelidir. Cezaevi nüfusundaki tutuklu sayısı için 31/01/2022 tarihi itibariyle seçilmiş bazı ülkelerdeki oranlara aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.
|
Ülke |
Toplam nüfus |
Tutuklu |
% |
|
Almanya |
56.294 |
11.616 |
20.6 |
|
Danimarka |
4.114 |
1.573 |
38.2 |
|
Fransa |
69.964 |
19.333 |
27.6 |
|
İngiltere |
79.092 |
12.727 |
16.1 |
|
İsviçre |
6.310 |
2.821 |
44.7 |
|
Türkiye |
303.945 |
38.335 |
12.6 |
|
Yunanistan |
10.952 |
2.601 |
23.7 |
100.000 nüfusa oranla tutuklama oranlarına bakıldığında Almanya’da bu oran düşük olup, 100,000 nüfusta 2016 yılında 16, 2019 yılında ise 17’dir. Tutuklu olanların ¾ ü yabancı uyruklu olanlardır. Tutuklamaya en son çare olarak bakılması ilkesi ön görülmüştür. İngiltere’de de tutuklama oranı düşük olup; % 12 civarındadır. Bunu etkileyen faktör ise kefaletle salıverilmenin fazlaca uygulanmasıdır.9
Almanya’da tutuklu sayısı ve nedenlerine(2006) ait verilere aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.
|
Tutuklama nedenleri |
Sayısı |
% |
|
Kaçması/kaçma riski |
22.666 |
93.1 |
|
Kanıtları yok etme/gizleme |
1.446 |
5.9 |
|
Suçun ciddiyeti |
1.124 |
4.6 |
|
Mükerrirlik riski |
2.257 |
9.3 |
31 Ocak 2022 itibariyle Avrupa Konseyi üyesi 48 ülkede 981 bin 575 mahkum bulunduğu belirtilen raporda Türkiye'nin Avrupa'da cezaevlerinde en çok tutuklu ve hükümlü bulunan ülkesi olduğu ortaya çıktı. Ülkede tutuklama siyasetinin de facto görüntüsü için İstanbul’un üç büyük adliyesinde 757 dosya üzerinde yapılan türündeki ilk inceleme sonuçları bu kurum hakkındaki yakınmaları vurgulamaktadır:10
- Savcılıkça gerekçeden yoksun tutuklama istemleri oranının % 97.1(680 dosya) olduğu;
- Tutuklama istemlerinin hâkimlerce kabul oranın ise % 90.5’i bulduğu;
- Hâkimlerce verilen tutuklama kararlarının inandırıcı ve hukuka uygun gerekçeden yoksun olduğu;11
- 265 dosyada kaçma şüphesinin dayandığı eylem ve olayların açıklanmadığı;
- 750 vakadan yalnızca on birinde ölçülülük tartışmasına yer verildiği; 735 dosyadan yalnızca dördünde adli kontrol kararı alındığına bakılarak genelde vakanın ağırlığı, ölçülülük ilkesi ve adli kontrol gibi temel öğelerin tartışılmadığı;
- Avukatların çoğunun (%52.6’sının) barolar tarafından atandığı; dosyanın bütününü incelemek- sizin duruşmaya girdikleri ve ayrıntılı savunma yapamadıkları(% 49.3) görülmüştür.
Hapis Cezası Etkisinde Erozyon
Ceza uygulamasına egemen olan hapis cezasına hükmetme iptilası sonucu kanserojen bir etki ile ceza infaz sistemini normatif görevlerini gereği gibi yerine getirmekten alıkoymaktadır. Amaç değer, hükümlülerin mükerrir suç işlemelerini önlemek, en azından ciddi olmayan suçları işlemek ise de, bu görev yerine getirilememektedir. İşin daha ilginç ve trajik yanı cezaevine nüfusundaki patlamaya karşın halkın korunmasına görünür bir artış sağlanamamıştır.
Bu noktaya nasıl gelindiği sorulduğunda temel neden olarak, kriminolojik ve penolojik teorilerden yoksun klasik ceza siyaseti (2005 yılı ve sonrası) ile cezaların ağırlaştırılması ve cezaevinde kalınan medyan hapis süresinin artması gelmektedir. Nitekim 2004-2010 tarihlerindeki Aralık sonu itibariyle cezaevi nüfusu tezimizi vurgulamakta olup; 2022 yılına ait 100.000 deki mahpus sayısına ait yukardaki mukayeseli tablo da trajik sonu vurgulamaktadır. Her hükümlüye hapis cezası ve uzun süreli hapis cezası uygulamasına gereksinme var mıdır sorusu sorulduğunda yanıtı “hayır” olacaktır. Öte yandan ülkede tutuklu sanıklardan mahkum olan, seçenek yaptırımlara hükmedilenler ile beraat edenlerin yüzdeleri bilinmemektedir(!).
Hükmen (*)
Yıl Tutuklu (%) Tutuklu (%) Hükümlü (%) Toplam Değişim
2004 27.565 (47.5) 4.355 (7.5) 26.010 (45.0) 57.930 100
2005 26.425 (47.3) 4.587 (8.2) 24.858 (44.5) 55.870 96
2006 34.412 (49.0) 9.529(13.5) 26.336 (37.5) 70.277 121
2007 38.028 (42.0) 15.201(16.7) 37.608(41.3) 90.837 157
2008 40.832 (43.2) 15.988(17.0) 37.584(39.8) 94.409 163
2009 41.717 (35.7) 18.889(16.1) 56.084(48.0) 116.690 201
2010 35.631 (29.4) 21.159(17.5) 63.927(52.9) 120.818 208
2022(**) 38.537(12.2) 275.965(87,8) 314.502 543
(*) “Hükmen tutuklu” verisine artık yer verilmemektedir.
(**) 31/03/2022
Sonuç
Ceza adaleti reformunda başarının anahtarı sağlam verilerdir. Siyasetçiler ve adliye aktörlerinin kanıta dayalı siyaset geliştirmesi etkili suç önlemenin öncül koşuludur. İdeal senaryo verilerin siyasetin dayanağını oluşturması ve sonraki etkililik ölçümlemelerin gelecekteki gelişmelere yön verecek nitelikte yeni veriler olmasıdır. Bu ceza adaleti ölçümleme döngüsüne aşağıda yer verilmiştir.
Kuşkusuz, uygulama fikirler kadar önemlidir. Kavramları somutlaştırmak kolay değildir. Hakikatin belgelediği üzere, çoğu yeni işletmeler başarısız olduğu gibi çoğu yeni siyasi girişimler de başarısız olmaktadır. Bu konuda en müşterek engellerden biri de bağlamın niteliğidir: Almanya çalışan bir kurum, Türkiye’de çalışmayabilir. Bağlam/koşullar, yeniliklere karşı en acımasız sabotajcıdır. En büyük yanılgı da kurumun şahane olduğunu düşünerek yeni bir yerde bağlamın onu tahrip edemeyeceği düşüncesidir. Denetimli serbesti’yi (probation) ceza sistemine alırken fikirler alınabilirken durumların(situations) alınamayacağı gerçeği göz ardı mı edildi?12
İşte ceza adaleti mühendisliği bakımından beliren sorun, uygulamaların deneyim ve görüşlere(klinik deneyim modeli) dayalı olarak mı; yoksa, program ve tedbirlerin sonuçlarına göre test eden (kanıta dayalı model) araştırma sonuçlarına göre mi daha iyi hizmet verilebileceğidir?
Şimdilerde klinik deneyim modelli araştırma yöntemi fazlaca takip edilmekte; siyaset ve teknolojiler birinci olarak uygulamalarda nelerin çalışıp çalışmadığı konusundaki raporlara dayalı olmaktadır.
Kanıta dayalı modelde ise, yeni bir programın geniş çapta benimsenmesi öncesi sistematik araştırma ve değerlendirilmesi söz konusu olmaktadır. Şimdilerde tıp dalında egemen olan ve eğitim gibi öteki alanlarda da popüler olan bu model ceza adaletinde de başarı olarak kullanılabilir.
Ceza adaleti reformu için en umut verici olan, sistemin girdi kontrolünü sağlayan mahalli kolluk güçleri ile savcılık teşkilatıdır.13 Sistem girdisinin kontrolü bağlamında kollukça entegre ilişkiler, Savcılıkça CMK 170-173 maddeleri gereğinin yapılması, Sosyal İnceleme Raporuna (SİR) işlerlik kazandırılması, hapis cezasına son çare (ultima ratio) olarak başvurulması ilkesi ve şartlı salıvermede risk değerlendi- rilmesinin kurumsallaştırılması öne çıkmaktadır.
Sonuç olarak, yargının etkinliği ve adilliği kadar hesap verirliği de gündeme gelmeli; istikrarlı ve bağımsız bir yargı mekanı yaratmak ve geliştirmek fikri üzerinde devamlı çalışılmalı; yasaları uygulayanların hâkimler olduğu; iyi hâkimlerin etkinlik/ girişimlerine ivme kazandırabileceği; taraflı ve ilgisiz hâkimlerin ise bu girişimleri amacından saptırabileceği; kimin ne zaman sanık, tanık/ mağdur olacağı bilinmeyeceğinden, yargıda tüketici herkesin, mümkün olanın en iyisi olacak biçimde, saygılı, yetkin ve adil olarak işlem görmesinin “adil yargılanma hakkı” gereği olduğu bilinci yaygınlaştırılmalı ve etkinlik analizleri üzerine yoğunlaşılmalıdır.14
“Yapılması gerekeni geciktirmek, düne ayak uydurmaktır.” André Gide
Prof. Dr. Mustafa Tören Yücel
----------------
* CAS- Ceza adalet sistemi, suçu önlemek, tespit etmek ve kovuşturmanın yanı sıra suçluları cezalandırmak ve/veya ıslah etmek için var olan çok çeşitli kurum ve alt-sistemler için geniş ve toplu bir terimdir.
1 Kuran’ın Fâtır süresi 45.ayeti, “Eğer Allah, yaptıkları yüzünden insanları (hemen) cezalandırsaydı, yeryüzünde hiçbir canlı bırakmazdı.”
2 Etkinlik ceza adaleti sisteminin çeşitli kurumlarına göre farklı algılanabilir:
- Kolluğun etkinliği,
- Mahkemelerin/Yargının etkinliği, ve
- Cezaevlerinin etkinliğidir.
Cezaların yeniden suç işlemeyi azaltmadaki etkinliğini değerlendirmek zordur:
- Bir kişinin yeniden hüküm giymemiş olması suç işlemeyi bıraktığı anlamına gelmez. Yakalanmamak konusunda daha iyi olabilir.
- Bir rehabilitasyon programından geçen bir suçlunun başına neler geldiğini görebilsek de, cezası bu unsurları içermeseydi ne olacağını tahmin edemeyiz.
3 Bir süre hapis yatan ekonomist yazar Vicky Pryce’in Prisonomics adlı eserinde, cezaevine alternatif olan ve mükerrirlik oranı bakımından düşük olan yaptırımlara yönelmesini vurgulamaktadır. Ayrıca bkz. J. Burchett ve A. Weyembergh. Prisons and detention conditions in the EU- February 2023.
4 G.A. A. Uğurlubay ve diğerleri. “Seri Muhakeme Usulüne İlişkin Sorunlar” ASBÜ Hukuk Fak. Derg. 2019/2 ss.256-306.
4 Ulusal ve uluslararası danışmanlar tarafından ortaklaşa geliştirilen "Delillerin Kabul Edilebilirliği Kılavuzu", 28 Eylül 2022 tarihinde Adalet Bakanlığı bünyesinde oluşturulan Çalışma Grubu üyelerine sunulmuştur.
3 Alman ceza usul kanunu 112. maddesi, kaçma risk, kanıta müdahale, tanıkları etkileme şeklinde basit bir düzenleme içermektedir. AİHM’si 2.5 yıl ile yaklaşık 5 yıl arası yargılama öncesi tutukluluk süresini aşırı bulmuştur. (AİHM, Punzelt - Çek Cumhuriyeti, 25 Nisan 2000 tarihli karar; Pantano - İtalya, 6 Kasım 2003 tarihli karar. )
4 İnsan Hakları Mahkemesi tutuklama nedenlerini karine sayan katalog suçlar uygulamalarını Sözleşme ile uyumsuz sayıyor. Bkz. https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-193650 Ayrıca bkz. Bülent Tanör, Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, BDS Yay., 1990, s.65.
5 İngiltere ve Galler’de Eylül 2013 tarihine kadar geçen 12 aylık sürede sulh ceza mahkemelerince 10,600 tutuklu sanıktan %27’si (10,600) hapse mahkum olurken, %26’sı (10,100) seçenek yaptırımlara mahkum olmuş ve % 19’u(7,600) hakkında beraat ve takipsizlik kararı verilmiştir. % 25,4’ü(10,000) ise cezaya hükmedilmesi veya yargılanma için Kraliyet Mahkemesine havale edilmiştir. Aynı dönemde Kraliyet Mahkemesince tutuklu sanıklardan %73’ü(26,300) hapis cezasına mahkum olurken, %12’si(4,300) hakkında beraat veya takipsizlik kararı verildi.
6 ABD Yüksek Mahkemesi, Brown v. Plata et al., 563 U.S. 1 (2011) verdiği kararla California infaz sistemindeki kabarık cezaevi nüfusunu Anayasa’nın 8. maddesindeki “işkence ve gayri insanı muamele” yasağının ihlali olarak gördü. Cezaevi nüfus tahminleri için bkz. Forecasting Prison Populations, Costs and other outcomes Youtube
Anayasa Mahkemesi'nin temel haklar alanındaki kararlarının etkili şekilde uygulanmasının desteklenmesi projesi(21/09/2021). Anayasa Mahkemesi Başkanı Zühtü Arslan "Yüksek Mahkemenin kararlarının mutlaka uygulanması gerekir. Bir tercih meselesi değil, bir takdir meselesi hiç değildir. Anayasamızın emredici hükmünün bir gereğidir."
7 Bkz. G. Akdeniz, İ. Elveriş ve A. Alpan. “Görünen Ceza, Görünmeyen İnfaz: Türkiye’de Ceza ve İnfaz Politikaları Işığında Hükme Riayet” İst. Medipol Univ. Hukuk Fak. Derg. Yıl 2019, Cilt 6, Sayı 1, 5 – 38.
8 Bkz. M.T. Yücel. “Tutuklama Paradoksu” TBB Dergisi 2010 (91) ss.291-299. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi. Guide on Article 2 of the European Convention on Human Rights Right to life, Updated on 31 August 2022.
9 Hans-Jörg Albrecht. “Almanya’da Ceza Hükümleri: Ceza Yaptırımı ve Ceza Yapısındaki Uzun Vadeli İstikrarın Açıklanması” Hukuk ve Güncel Sorunlar (Law and Comtemporary Problems) cilt 76, No. 1, Cezalandırma Reformlarına Küresel Bir Bakış Açısı (2013), ss. 211-236. Criminal Justice in Germany by Jörg-Martin Jehle Seventh Edition 2019.
10 Bkz. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi. Tutuklama Uygulamaları ve Savunmanın Rolü Anketi. F. Yenisey ve A. Nuhoğlu raporlaması. Cezaevlerindeki tutukluların 1 Mart 1995 tarihi itibariyle tutuklu kaldıkları süre ile ortalama tutukluluk süresi dağılımı için bkz. M.T. Yücel. Türk Ceza Siyaseti ve Kriminolojisi, TBB, ss.297-298; ayrıca bkz. An evidence-based approach to re-trial detention and its harmonisation in Europe youtube.
(A) Tutuklama % ile (B) 100.000 risk grubundaki oran sırasıyla (A)=(T/S)*100; (B)=(T/S)*100.000. T-Yıl içinde giren tutuklu; S-Yıl içinde sisteme giren kamu davasındaki sanık
11 Ayrıca bkz. Prison Reform Trust. Innocent Untıil Proven Guilty: tackling the overuse of custodial remand, October 2011. AİHS’nin 6. maddesinin 1. fıkrasında yer alan güvenceler, mahkemelerin kararları için yeterli gerekçe sunma yükümlülüğünü içermektedir (H. ve Belçika davası, n. 8950/80, 53). Gerekçeli bir karar taraflara davalarının kanunen dinlenildiğini gösterir. Ayrıca bkz. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi alt organı Keyfi Tutukluluk Çalışma Grubu’nun Balyoz davası tutukluları üzerine raporu: http//www.istanbulbarosu.org.tr/images/haberler/bmrapor.pdf.
12 Türkiye’de Denetimli Serbestlik 10. Yıl Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı, 8-10/12/2015 (!)
13 Bk. S.Ergin. “Bireysel başvuruda sivrisineklerle mücadele ve bataklığı kurutma meselesi” Hürriyet (24/09/2022), s.10. M.T. Yücel. Yargı Sistemi Üzerine Denemeler, Seçkin, 2019. Sage. The role of evidence in criminal investigations, 2017.
14 Bizim, üniversitelerden çözülmesini talep edeceğimiz ceza adaletinin etkinlik ve verimlilik sorunu yok mudur(?)
