A-) BONO
Keşideci ile lehtar arasında ikili bir ilişkiyi ifade eden senettir. Kayıtsız şartsız belirli bir bedelin ödenmesi vaadini içermektedir. Kredi aracı olarak kullanılmaktadır. Bonoda muhatap ve kabul bulunmamaktadır. Hamiline düzenlenemez. Düzenleyen ve varsa avalist asıl borçlu, yararlanan ve cirantalar ile onların avalistleri başvuru borçlusudur.
“…Kıymetli evrak ve bu bağlamda bir kambiyo senedi olarak bono, içerdiği hakkın senetten ayrı olarak ileri sürülemediği ve başkalarına da devredilemediği vasıflı ve soyut bir borç ikrarıdır (eTTK m.557, TTK m.645 ve Öztan, F.: Kıymetli Evrak Hukuku, 2.b., Ankara 1997, s.975; Kınacıoğlu, N.: Kıymetli Evrak Hukuku, 5.b., Ankara 1999, s.247). Bononun keşidecisi, bonoda gösterdiği belirli bir bedeli kayıtsız ve şartsız olarak bizzat ödemek konusunda soyut bir vaadde bulunmaktadır. Soyutluk (mücerretlik) ise senedin içerdiği hakkın doğumuna sebep olan temel hukuki ilişkinin senet metninden anlaşılamaması anlamına gelir. Soyutluğun senede yüklediği ilk özellik, hamilin artık senette gösterilen alacağın alacaklısı olduğu konusunda, senetten başka bir delil sunmasına gerek bulunmaması; alacağını sadece bu senetle ispatlayabilmesidir (Öztan, s.173; Poroy, R./Tekinalp, Ü.: Kıymetli Evrak Hukuku Esasları, 15.b., İstanbul 2001, s.25).
Bonolar kural olarak, birer kredi vasıtasıdır…” (Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Esas: 2017/897, Karar: 2018 / 464)
Bonoda bulunması gereken unsurlar şu şekildedir:
1) Zorunlu Şekli Unsurlar:
a) Senet metninde “bono” veya “emre yazılı senet” kelimesini ve senet Türkçe’den başka bir dille yazılmışsa, o dilde bono veya emre yazılı senet karşılığı olarak kullanılan kelimeyi,
b) Kayıtsız ve şartsız belirli bir bedeli ödemek vaadini,
c) Kime veya kimin emrine ödenecek ise onun adını,
d) Düzenlenme tarihini,
e) Düzenleyenin imzasını içerir.
2) Alternatif Zorunlu Şekli Unsurlar:
a) Düzenleme yeri
Düzenlendiği yer gösterilmeyen bir bono, düzenleyenin adının yanında yazılı olan yerde düzenlenmiş sayılır. Eğer o kısımda da bir adres bulunmuyor ise bono kambiyo senedi vasfını yitirecektir.
b) Ödeme yeri
Açıklık bulunmadığı takdirde senedin düzenlendiği yer, ödeme yeri ve aynı zamanda düzenleyenin yerleşim yeri sayılır.
3) İsteğe Bağlı Şekli Unsurlar:
a) Vade Koşulu - Muacceliyet Kaydı
Vadesi gösterilmemiş olan bono, görüldüğünde ödenmesi şart olan bir bono sayılır. Bu durumda bononun düzenleme tarihinden itibaren 1 yıl içinde ödenmek üzere ibraz edilmesi gerekmektedir.
b) Bedel kaydı
Bonoda bedel kaydı, isteğe bağlı şekli unsur olduğundan dolayı; bonoda bedel kaydının bulunmaması bononun geçerliliğini etkilemez. Bedel kaydı ispat yükü bakımından önem taşımaktadır. Bedel kaydının yer aldığı bonolarda bedel kaydının aksini iddia eden taraf bu iddiasını ispatlamalıdır.
c) Yetki kaydı
HMK’nın yetki sözleşmesine dair hükümleri uygulanır.
Yetki sözleşmesi
MADDE 17- (1) Tacirler veya kamu tüzel kişileri, aralarında doğmuş veya doğabilecek bir uyuşmazlık hakkında, bir veya birden fazla mahkemeyi sözleşmeyle yetkili kılabilirler. Taraflarca aksi kararlaştırılmadıkça dava sadece sözleşmeyle belirlenen bu mahkemelerde açılır.
Yetki sözleşmesinin geçerlilik şartları
MADDE 18- (1) Tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edemeyecekleri konular ile kesin yetki hâllerinde, yetki sözleşmesi yapılamaz.
(2) Yetki sözleşmesinin geçerli olabilmesi için yazılı olarak yapılması, uyuşmazlığın kaynaklandığı hukuki ilişkinin belirli veya belirlenebilir olması ve yetkili kılınan mahkeme veya mahkemelerin gösterilmesi şarttır.
d) Faiz kaydı
Bir bonoda faiz kaydının yer alması yalnızca görüldüğünde ve görüldükten belli bir süre sonra vadeli bonolarda mümkün olabilir. Diğer vade türlü bonolarda ise faiz kaydının yer alması halinde faiz koşulu geçerli olmayacak ve yazılmamış sayılacaktır.
e) Keşidecinin adı
Bono veya poliçenin geçerli olabilmesi için yalnızca keşidecinin imzasının bulunması yeterlidir.
Bonoda Zamanaşımı
Hamilin düzenleyene karşı açacağı davalar vadeden itibaren 3 yıl içinde açılmalıdır. Hamilin cirantalara karşı açacağı davalar; protesto tarihinden, protestosuz senet ise vadeden itibaren bir yıl içinde açılmalıdır. Bonoyu ödemiş olan başvuru borçlusu, kendisinden önce gelen kişilere, ödemede bulunduğu veya dava yolu ile kendisine başvurulduğu tarihten itibaren altı ay içinde başvurabilir.
B-) ÇEK
Çek; hesap sahibinin(keşideci), bir muhataba(Banka) karşı düzenlediği, belirli bir tutarın, lehtara ödenmesi talimatını içeren kıymetli bir evraktır. Çek bir ödeme aracıdır. Çekte kabul yoktur. Keşideci, lehtar ve muhatap olmak üzere üçlü bir ilişki vardır. Çekte vade de yoktur. Vade yazılmış ise vade kaydı geçersiz olup çek geçerlidir. Çek görüldüğünde ödenir. Bu nedenle ibraz süreleri bulunmaktadır. Çekte faiz şartı da koyulamaz. Faiz yazılmışsa faiz geçersiz olup çek geçerlidir.
Çekin kayıt veya şarta bağlanması halinde çek vasfını yitirir. Aynı zamanda birden çok düzenlenme tarihinin yazılmış olması halinde de senet çek vasfını yitirecektir. Keşidecinin çekin ödenmemesi halinde sorumlu olmayacağına ilişkin olarak kayıt konulmuş ise bu kayıtlar da yazılmamış sayılacaktır.
“…Ticaret Kanununa göre kıymetli evrak vasfında bir kambiyo senedi ve hukuki nitelikçe de bir havaledir. Bu havalenin yazılı şekilde yapılması, yasada aranan şekil şartlarını ve kayıtsız şartsız bir ödeme yetkisini içermesi gerekir. Çekte sıkı sıkıya şekle bağlılık esası geçerlidir. Zorunlu unsurlardan sadece birinin bile eksikliği çekin çek olma niteliğini ortadan kaldırır…” (Yargıtay 12. Hukuk Dairesi Esas: 2011/29563, Karar: 2012/15122)
Çekte bulunması gereken unsurlar şu şekildedir:
1) Zorunlu Şekli Unsurlar:
a) Senet metninde “çek” kelimesi ve eğer senet Türkçe’den başka bir dille yazılmış ise o dilde “çek” karşılığı olarak kullanılan kelime,
b) Kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havale
c) Ödeyecek kişinin, “muhatabın” ticaret unvanı,
d) Düzenlenme tarih,
e) Düzenleyenin imzası,
f) Banka tarafından verilen seri numarası,
g) Karekod
2) Alternatif Zorunlu Şekli Unsurlar:
a)Düzenleme yeri
Düzenleme yeri çek üzerinden açıkça belirtilebilir. Eğer düzenlenme yeri açıkça gösterilmemiş ise çek, düzenleyenin adı ve soyadının yanında yazılı olan yerde düzenlenmiş sayılır. Düzenleyenin adının yanında da bir adres bulunmuyor ise çek kambiyo senedi olma vasfını yitirir.
b) Ödeme yeri
Çekte açıklık yoksa muhatabın ticaret unvanı yanında gösterilen yer ödeme yeri sayılır. Muhatabın ticaret unvanı yanında birden fazla yer gösterildiği takdirde, çek, ilk gösterilen yerde ödenir. Böyle bir açıklık ve başka bir kayıt da yoksa çek muhatabın merkezinin bulunduğu yerde ödenir.
Çekte İbraz Süreleri
* Düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı ise ibraz süresi 10 gün,
* Düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı değil ise 1 ay,
Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler aynı kıtada sayılır ve ibraz süresi bu nedenle 1 aydır.
* Düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise 1 ay,
* Düzenleme yeri ile ödeme yeri ayrı kıtalar ise 3 aydır.
Çekte Zamanaşımı
Hamilin, cirantalarla, düzenleyen ve diğer çek borçlularına karşı sahip olduğu başvurma hakları, ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar. Çek borçlularından birinin diğerine karşı sahip olduğu başvurma hakları, bu çek borçlusunun çeki ödediği veya çekin dava yolu ile kendisine karşı ileri sürüldüğü tarihten itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.
Av. Mehmet ÇELİK & Av. Selçuk ENER
