Ezan, duyuru anlamına gelmektedir. Duyurulan şey; namaz vakti ve namaza çağrıdır. Müslümanları, sabit bir yöntemle namaza çağrı için kabul edilen ilk ezan, Hz.Muhammed’in emri ile Bilal-i Habeşi tarafından 622 yılında okunmuştur.
İslam dininde genel kabule göre, ezan okurken “kıble” ye dönülür. Kıble, yön ve yönenilen taraf anlamına gelmektedir. Namaz kılarken yönenilen taraf yani kıble “Hürmetli Mescid” anlamına gelen Mescid-i Haram’ın orta kısmında bulunan “Kabe” ve üzerinde semaya doğru uzanan kısımdır.
Çok yaygın olmamakla birlikte, Osmanlı İmparatorluğu döneminde de, ezanı 13. yüzyıl Türkçesi ile okuyan müezzinler bulunmaktaydı.
1931 yılının Aralık ayında, Mustafa Kemal Atatürk’ün emriyle içlerinde Hafız Burhan, Sadettin Kaynak, Hafız Nuri gibi dönemin önemli hafızlarının bulunduğu bir komisyon kurularak, Dolmabahçe Sarayı’nda ezanın ve hutbenin Türkçeleştirilmesi çalışmalarına başlandı
Kabul edilen Türkçe metin şöyle idi :
"Tanrı Ulu’dur, Tanrı Ulu’dur;
Şüphesiz bilirim, bildiririm: Tanrı'dan başka yoktur tapacak,
Şüphesiz bilirim, bildiririm : Tanrı'nın elçisidir Muhammed.
Haydin namaza, haydin felaha,
Namaz uykudan hayırlıdır.
Tanrı Ulu’dur, Tanrı Ulu’dur.
Tanrı’dan başka yoktur tapacak"
“Kuran’ın” Türkçe tercümesi ilk kez 22 Ocak 1932 yılında İstanbul’da Yerebatan Camii’nde Hafız Yaşar (Okur)tarafından okundu. Hafız Yaşar Bey, Kuran’dan seçtiği bir parçayı önce arapca, sonra Türkçe okudu. Türkçe Kuran-ı Kerim çok beğenildi ve yaygınlaşmaya başladı. Hatta gazetelerde, hangi camilerde Türkçe Kuran okunacağı duyuruluyor ve büyük ilgi topluyordu.
Bundan 8 gün sonra, 30 Ocak 1932 tarihinde “ilk Türkçe Ezan”, Hafız Rıfat Bey tarafından Fatih Camii’nde okundu. Radyodan ilk okunuşunda, Finlandiya Müslümanlarından tebrik ve teşekkür telgrafları geldi.
3 Şubat 1932 tarihine denk gelen Kadir Gecesi’nde de, Ayasofya Camii’nde Türkçe Kuran, tekbir ve kamet okundu. Aynı yıl Ramazan Bayramında camide, Sadettin Kaynak tarafından Türkçe Kuran okundu.
Diyanet İşleri Başkanlığı 1932 yılında bir genelge yayınlayarak, ezanın Türkçe okunmasını istedi. 1932 yılından 1950 yılına kadar “tam onsekiz sene”, Türkiye'de insanlar Türkçe ezanla namaz vaktini öğrendi.
Türkçe ezana karşı, çok da önemli olmayan ilk ve tek tepki, 1933 yılında Bursa Ulucami’de bir gurup tarafından yapılmış ve olayı müteakıp derhal Bursa’ya giden Atatürk, Türk Milleti ve Gençliği’nin, Türk Devrimlerine sahip çıkması yolundaki tarihi “Bursa Nutku”nu söylemiştir. Atatürk söylevinde : “Bu olayı yaratan asıl sorun din değil, dildir; Türk Milletinin milli dili olan Türkçe’nin ve Milli benliğinin, bütün toplum yaşantısında temel alınması gerekir.” demiştir.
Ezanın, Türkçe veya Arapça okunması yolunda, bir kanun yoktu ve halen de yoktur. Atatürk’ün ölümünden sonra 26 Haziran 1941 tarih ve 4055 sayılı kanuna göre, ezanı Arapça okuyanların cezalandırılacağı öngörülmüş olmasına rağmen bu yasaya pek de uyulmadı. Bu yasa 1950 yılında, Demokrat Parti iktidarı zamanında kaldırıldı. Bilinenin aksine; CHP’liler de, DP’lilerle birlikte, yasanın kaldırılması için oy kullandılar.
Ezan’ın; Türkçe veya Arapça okunacağı yolunda bir yasa hiçbir zaman olmadığına ve olamayacağına göre, günümüzde de ezan’ın Türkçe okunması için hiçbir engel yoktur.
Namaza çağrının, insanların konuştuğu ve anladığı dilde yapılmasından daha doğal bir şey olamaz. Bütün din, inanç ve insanlara saygılı olduğunu söyleyenlerin, Türk insanına ve Türkçe’ye de saygılı olmaları gerekir.
Bu istek ve özlemi büyük şair Ziya Gökalp şu şekilde dile getirmiştir:
"Bir ülke ki, camiinde Türkçe ezan okunur.
Köylü anlar manasını namazdaki duanın
Bir ülke ki, mektebinde Türkçe Kuran okunur
Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hüda'nın
Ey Türk oğlu, işte senin orasıdır vatanın."
Ezanın okunacağı özel yer “minare’nin şerefesi”dir. Şerefeye çıkan hoca, kıble istikametinden başlayıp, her yöne dönerek ezanı okur. Sesini daha iyi anlamak ve ayarlamak için bir elini kulağına koyarak ve hatta parmağı ile tek kulağını tıkamak suretiyle ezanı okumaya başlar. Beş vakte isabet eden her bir zaman ezanının ayrı bir “makam’ı” vardır. Bütün bunlara uyulmadan gelişi güzel bir şekilde ezanın okunması anlamına ve amacına uygun değildir.
Ana cadde ve bulvarlarda, alış veriş merkezlerinde; binaların içine veya çatısına konan hoparlörlerle ve teyp kasetleri ile, çok yüksek ses tonlarında okunan ezanın ise aynı tadı vermediği, dini hassasiyeti yansıtmadığı ve bir takım önemli sakıncalarının olacağı açıktır.
Umarız ki; Cumhuriyet Döneminde ezanın ilk kez Türkçe okunmasından sonra yeniden, anladığımız ve konuştuğumuz dilde namaz çağrısını, kulaklarımız tekrar duyacaktır.
Başta da söylediğimiz üzere; her din’de, insanları ibadete çağırmanın belli şekil ve yöntemleri vardır. Hiç kuşkusuz ki bunların içinde en mükemmel olanı “Ezan’dır”. Çünkü ezan; insan sesi ile okunan, şiirsel beste ve güftesi olan, insana hitap eden, insanlar ve dinler arasında ayrım yapmayan bir çağrıdır.
Bu yüzden bu mükemmel çağrının, kendi anlam ve içeriğine uygun bir şekilde yapılması gerekir.
