Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi tarafından finanse edilen “Anayasa Mahkemesinin Temel Haklar Alanındaki Kararlarının Etkili Şekilde Uygulanmasının Desteklenmesi” projesinin açılışı Ankara’da yapıldı. Proje açılışı ve “Türkiye’de Bireysel Başvurunun Dokuzuncu Yıldönümü” kapsamında bir de konferans gerçekleştirildi.
Açılış törenine Anayasa Mahkemesi Başkanı Zühtü Arslan, Yargıtay Başkanı Mehmet Akarca, Danıştay Başkanı Zeki Yiğit, Adalet Bakanı Abdulhamit Gül, Dışişleri Bakan Yardımcısı ve Avrupa Birliği Başkanı Faruk Kaymakçı, Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu Başkanı Nikolaus Meyer-Landrut, Avrupa Konseyi Ankara Program Ofisi Başkanı Cristian Urse, yüksek yargı organlarının üyeleri, sivil toplum kuruluşu temsilcileri, bürokratlar, hukukçular, akademisyenler ve yabancı konuklar katıldı. Avrupa Konseyi Genel Sekreter Yardımcısı Bjorn Berge programa Strazburg’tan çevrim içi bağlandı.
Programda saygı duruşunun yapılması, İstiklal Marşı’nın okunması ve Avrupa Birliği Marşı’nın dinlenmesinin ardından açış konuşmalarına geçildi.
AB Türkiye Delegasyon Başkanı Meyer-Landrut konuşmasında bireysel başvurudaki başarısı nedeniyle Anayasa Mahkemesini kutladı ve bireysel başvurunun iç hukuk yolu olarak insan haklarının korunmasında önemli bir araç olduğunu vurguladı. Dışişleri Bakan Yardımcısı ve Avrupa Birliği Başkanı Faruk Kaymakçı ise proje kapsamında Anayasa Mahkemesi içtihadı ve bireysel başvuru mekanizması konusunda farkındalığın artırılmasıyla hukuk sisteminin daha da güçleneceğini ifade etti. Avrupa Konseyi Genel Sekreter Yardımcısı Bjorn Berge, açıklanan İnsan Hakları Eylem Planı'nın iddialı bir program olduğunu ve Anayasa Mahkemesi kararlarının uygulanmasını da desteklediğini kaydetti.
Konuklara hitaben yaptığı konuşmada hukuk devletini güçlendirme yolundaki en önemli adımlardan birinin Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolu olduğunu belirten Adalet Bakanı Abdulhamit Gül, herkesin Anayasa Mahkemesi kararlarına uymasının hukuk devletinin gereği olduğunu vurguladı.
Hukuk devleti bir söylemden ibaret değildir
Anayasa Mahkemesi Başkanı Zühtü Arslan açış konuşmasında yargı kararlarının icrasının, adil yargılanma sürecinin tamamlayıcı bir unsuru olduğuna işaret etti. Mahkeme kararlarının etkili bir şekilde uygulanmasının hukuk devletinin alametifarikalarından olduğunu ifade eden Başkan Arslan Anayasa Mahkemesinin, hukuk devletinin bir söylemden ibaret olmadığını, ihlal kararlarının icra edilmemesinin “hukukun üstünlüğü ilkesinin ve bu ilkenin temel alındığı anayasal düzenin ağır bir biçimde ihlali anlamına geldiğini” belirttiğini bildirdi.
Bireysel başvuru ülkemiz için büyük kazanımdır
Anayasa’da Anayasa Mahkemesi kararlarının bağlayıcılığını açık ve kesin bir dille düzenlendiğine dikkat çeken Başkan Arslan, Anayasa'nın 153. maddesinin son fıkrasında Anayasa Mahkemesi kararlarına uyma ve bu kararları değiştirmeksizin yerine getirme hususunda yargı dahil hiçbir kuruma herhangi bir takdir yetkisi tanınmadığını ve bu konuda bir istisnaya yer verilmediğini kaydetti.
Bireysel başvurunun ülkemiz ve insanımız açısından büyük bir kazanım olduğunun altını çizen Başkan Arslan, bu kazanımı etkili bir hak arama yolu olarak gelecek kuşaklara taşımanın başta Anayasa Mahkemesi olmak üzere tüm kurum ve kuruluşların ortak sorumluluğu olduğunu belirtti.
AYM’ye yapılan başvuru AİHM’e 47 ülkeden yapılandan daha çok
Konuşmasında bireysel başvuru konusunda yaşanan zorluklara değinen ve iş yüküyle ilgili karşılaştırmalı örnekler veren Başkan Arslan, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine kırk yedi ülkeden yapılan başvurudan daha fazlasının Anayasa Mahkemesine yapıldığına dikkat çekti. Başkan Arslan, Anayasa Mahkemesinin 1/3/2012 tarihinde verdiği kararda bireysel başvuru yolunun mahiyetine ilişkin önemli tespitler yaptığını belirterek bu tespitleri sıraladı. Başkan Arslan konuşmasında şunları vurguladı:
“Bireysel başvuru kurumunun nihai amacı, bireysel başvuru sonucu verilen kararların etkili bir şekilde uygulanması suretiyle yeni ihlallerin önlenmesidir. Bataklık metaforunu kullanacak olursak bireysel başvurunun hedefi tek tek sivrisinekleri yok etmek değil onları üreten bataklığı kurutmaktır.”
AYM’nin ihlal kararı aynı zamanda bir Anayasa’ya aykırılık tespitidir
Anayasa Mahkemesinin her ihlal kararının aynı zamanda bir Anayasa’ya aykırılık tespiti olduğunu kaydeden Başkan Arslan, tespit edilen aykırılığın giderilmesinin ve yeni aykırılıkların önlenmesinin devletin ilgili tüm kurum ve kuruluşlarının görevi olduğunu hatırlattı.
Proje AYM ile paydaşlar arasındaki diyaloğu geliştirecek
Konuşmasının sonunda dört yıllık uygulaması olan projenin Anayasa Mahkemesi ile paydaşlar arasındaki yapıcı diyaloğun geliştirilmesine ve bireysel başvurunun objektif etkisinin daha iyi anlaşılmasına çok önemli katkılar sağlayacağına inandığını dile getirerek emeği geçenlere teşekkür etti.
“Bireysel Başvuru Kararlarının Dönüştürücü Etkisi” Paneli
Başkan Arslan’ın konuşmasının ardından Proje Koordinatörü Sergey Dikman tarafından proje sunumu yapıldı.
Programın öğleden sonraki oturumlarında “Bireysel Başvuru Kararlarının Dönüştürücü Etkisi” paneli gerçekleştirildi. Panelin “Bireysel Başvuru Kararlarının Objektif ve Subjektif Etkisi” alt başlıklı ilk oturumunun moderatörlüğünü Anayasa Mahkemesi Başkanvekili Hasan Tahsin Gökcan üstlendi. “Karşılaştırmalı Hukukta Bireysel Başvuru Kararlarının İcrası” başlıklı ikinci oturumun başkanlığını ise Anayasa Mahkemesi Üyesi Engin Yıldırım yaptı. Program Avrupa Konseyi İnsan Hakları Direktörü Cristophe Poirel ile Anayasa Mahkemesi Başkanvekili Kadir Özkaya’nın kapanış konuşmalarıyla sona erdi.
Projenin Paydaşları ve Amacı
Katılım Öncesi Mali Yardım Programı çerçevesinde kabul edilen projenin tamamı Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi tarafından finanse ediliyor. Ana yararlanıcısı Anayasa Mahkemesi olan projenin paydaşları arasında Türkiye Büyük Millet Meclisi, mahkemeler, Türkiye Barolar Birliği, Adalet Akademisi, Hâkimler ve Savcılar Kurulu gibi kurumlar ve sivil toplum örgütleri yer alıyor.
Projeyle; hâkimlerin, savcıların, avukatların ve diğer paydaşların AİHM ve AYM içtihadına ilişkin farkındalıklarının arttırılması; AYM kararlarının uygulanması ve insan hakları alanındaki boşlukların etkin bir şekilde ele alınması; Türk mahkemeleri ve ilgili paydaşlarla AB’ye üye ülkelerin mahkemeleri ve AİHM arasındaki iş birliğinin güçlendirilmesi amaçlanıyor.
Başkan Zühtü Arslan’ın konuşma metni şöyle;
Değerli Konuklar,
Kıymetli Katılımcılar,
Öncelikle toplantımıza hoş geldiniz diyor, sizleri en içten duygularımla saygıyla selamlıyorum.
Bugün burada önemli bir projenin açılışında bizleri yalnız bırakmadığınız için hepinize şükranlarımı sunuyorum.
Bilindiği üzere bir projeyi önemli kılan unsurların başında onun konusu gelmektedir. Anayasa Mahkemesi kararlarının uygulanmasını konu alan bir projenin ise hukuk dünyamız açısından ne kadar önemli olduğu ortadadır.
Anayasa Mahkemesi kararlarında önemle vurgulandığı üzere mahkeme kararlarının etkili icrası adil yargılama sürecini tamamlayan ve bu sürecin sonuç doğurmasını sağlayan bir husustur. Adil yargılanma hakkının unsurlarından biri olan mahkemeye erişim hakkı bir uyuşmazlığı mahkeme önüne götürme ve aynı zamanda mahkemece verilen kararın uygulanmasını isteme haklarını da kapsamaktadır. Bu nedenle mahkeme kararlarının uygulanmaması, yargılamayı da mahkemeye erişim hakkını da anlamsız hâle getirecektir.1
Diğer yandan bir ülkede mahkeme kararlarının etkili bir şekilde uygulanması hukuk devletinin alamet-i farikalarından biridir. Nitekim Anayasa Mahkemesi, hukuk devletinin bir söylemden ibaret olmadığını, ihlal kararlarının icra edilmemesinin “hukukun üstünlüğü ilkesinin ve bu ilkenin temel alındığı anayasal düzenin ağır bir biçimde ihlali anlamına gelmekte” olduğunu belirtmiştir.2
Bu noktada merhum Aliya İzzetbegoviç’i anmak istiyorum. En zor zamanlarda dahi hukuk devletini ve hukukun üstünlüğüne dayalı bir anayasal demokrasiyi savunan Aliya, Yugoslavya Anayasa Mahkemesinin verdiği bir iptal kararına uyulmamasını şiddetle eleştirmiştir. Aliya’ya göre anayasa mahkemesinin anayasaya aykırılık konusunda verdiği karardan sonra aykırı bulunan hususta ısrar etmek “Anayasa’yı kasten ihlâl etmektir”.3
Belirtmek gerekir ki yargı kararlarının etkili şekilde uygulanması bir yandan bağlayıcı anayasal ve yasal kuralların varlığına, diğer yandan da yargı kararlarını uygulamakla yükümlü olan kurum ve kişilerin bu konuda duyarlı olmalarına bağlıdır. Hemen her konuda olduğu gibi, yargı kararlarının etkili icrası da “4K” ilkesi diyebileceğimiz kurallar, kurumlar ve kişilerin kaliteli olmasını gerektirir.
Kurallarla ilgili olarak ülkemizde herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Anayasa’nın 138. maddesi genel olarak yargı kararlarının, 153. maddesi ise özel olarak Anayasa Mahkemesi kararlarının bağlayıcılığını açık ve kesin bir dille düzenlemektedir. Buna göre, “yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır” (m. 138) ve Anayasa Mahkemesinin kararları “yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar” (m.153).
Anayasa Mahkemesi kararlarında vurgulandığı üzere, Anayasa'nın 153. maddesinin son fıkrasında Anayasa Mahkemesi kararlarına uyma ve bu kararları değiştirmeksizin yerine getirme hususunda yargı dâhil hiçbir kuruma herhangi bir takdir yetkisi tanınmamış veya bu konuda bir istisnaya yer verilmemiştir.4
Öte yandan yargı kararlarının etkili şekilde icrası için kuralların olması yeterli değildir. Bu kuralların gereğini yerine getirme konusunda kurumsal ve kişisel duyarlılığa da ihtiyaç vardır. Kuralların uygulanması bakımından kurumların ve kişilerin üzerlerine düşeni yerine getirmeleri gerekmektedir.
Kuşkusuz kararların icrasını doğası ve işlevi gereği yargı kurumu tek başına yapamaz. Bundan 233 yıl önce Amerika Birleşik Devletleri’nin kurucu babalarından Alexander Hamilton, meşhur 78 nolu “Federalist Yazı”da bunu çok iyi anlatmıştır. Hamilton’a göre yasama ve yürütmeden farklı olarak, yargının elinde sadece karar vardır. Ne var ki kararın bile etkili şekilde uygulanabilmesi, nihayetinde yürütme organının yardımına bağlıdır.5
Bu sözlerden sonra anayasacılık köprüsünün altından çok sular aktı. Bugün artık özellikle bireysel başvuruda ihlal kararlarının etkili şekilde uygulanması için sadece yürütmenin değil, aynı zamanda yasamanın ve en önemlisi diğer yargı mercilerinin de desteği gerekmektedir.
Esasen ülkemiz bağlamında bu desteğin sağlanması, kararların bağlayıcılığının zorunlu sonucu olmasının yanında, Anayasa’nın Başlangıç kısmında “medeni bir işbölümü ve işbirliği” olarak ifade edilen kuvvetler ayrılığının da bir gereğidir.
Gerçekten de devletin farklı organları arasındaki “işbirliği”ne en fazla bireylerin temel hak ve hürriyetlerinin korunması kapsamında ihtiyaç duyulmaktadır. Zira temel hakların korunması devletin varlık sebebidir.
Kısacası, Anayasa Mahkemesinin temel haklar alanında verdiği kararların etkili şekilde icrası her şeyden evvel bu kararların ilgili kurum, kuruluş ve kişiler tarafından anlaşılmasını, kabullenilmesini ve nihayet yerine getirilmesini gerektirmektedir. Bu da son tahlilde kurumlar arasındaki iletişimi ve işbirliğini gerekli kılmaktadır.
Değerli Konuklar,
Bugün aynı zamanda bireysel başvurunun uygulamaya geçmesinin de dokuzuncu yıldönümünü kutluyoruz. 23 Eylül 2012 tarihinden bu yana Anayasa Mahkemesi, diğer görevlerinin yanı sıra temel hakların ihlal edildiği yönündeki şikayetleri inceleyen ve karara bağlayan bir yüksek mahkeme olarak da görev yapmaktadır.
Bireysel başvuru Türk hukuk sisteminde çok köklü bir değişikliğe yol açmıştır. Bireysel başvuru sayesinde anayasal hak ve hürriyetlere yönelik ihlal iddialarının uluslararası organlara taşınmadan, öncelikle ulusal sınırlar içinde ele alındığı ve ihlallerin giderildiği etkili bir hak arama yolu oluşturulmuştur.
Anayasa Mahkemesi de kararlarında temel hak ve özgürlüklerin korunmasında bireysel başvurunun kaynağını doğrudan Anayasa'dan alan nihai ve en etkili ulusal hak arama yolu olduğunu vurgulamaktadır. Mahkemenin bireysel başvuru kapsamındaki incelemesi, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmasında ve geliştirilmesinde bireylere en üst düzeyde koruma sağlamaktadır.6
Bu anlamda bireysel başvuru ülkemiz ve insanımız açısından büyük bir kazanımdır. Bu büyük kazanımı etkili bir hak arama yolu olarak gelecek kuşaklara taşımak da başta Anayasa Mahkemesi olmak üzere hepimizin ortak sorumluluğudur.
Bu sorumluluğun gereklerinden biri ve belki de en başta geleni, bireysel başvurunun uygulanması sürecinde karşılaşılan sorunları tespit etmek ve bunları çözmeye çalışmaktır.
Bireysel başvuruya ilişkin zorlukların başında gitgide artan başvuru sayısının geldiği artık hepimizin malumudur. Bireysel başvuru yolunu kabul eden ve başarılı bir şekilde uygulayan hiçbir ülkede, bizde olduğu kadar çok sayıda başvuru yapılmamıştır. İspanya ve Almanya Anayasa Mahkemelerine yapılan beş-altı bin civarındaki yıllık başvuru Mahkememize neredeyse bir ayda yapılan başvuru sayısına tekabül etmektedir. Dahası Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) kırk yedi ülkeden yapılan başvurudan daha fazlası Anayasa Mahkemesine yapılmaktadır.
Mahkememiz bu artan iş yüküyle başa çıkmak ve tüm görev alanlarında önündeki işleri mümkün olan en kısa sürede sonuçlandırmak için yoğun bir çabanın içindedir. Bu vesileyle fedakârca çalışan başkanvekillerimize, üyelerimize, raportörlerimize ve diğer personelimize katkılarından dolayı şükranlarımı sunuyorum.
Bireysel başvurunun dokuz yıllık uygulaması sonunda belirtmek isterim ki bireysel başvurunun etkili bir hak arama yolu olarak sürdürülmesi, yapısal birtakım tedbirlerin alınmasını ve bunların gerekliliği konusunda geniş bir mutabakatın varlığını gerektirmektedir. Bu tedbirlerden belki de en önemlisi bireysel başvurunun objektif etkisinin anlaşılmasını ve hayata geçirilmesini sağlayacak adımların atılmasıdır. Bunun için de ihlal kararlarının gereği gibi yerine getirilmesi ve yeni ihlallerin engellenmesi hayati derecede önemlidir.
Aslında daha bireysel başvuru başlamadan, verilecek hak ihlali kararlarının gereklerine ilişkin tartışmaların başladığı malumdur. Anayasa Mahkemesi, açılan bir iptal davası üzerine 1/3/2012 tarihinde verdiği kararda bireysel başvuru yolunun mahiyetine ilişkin önemli tespitler yapmıştır.
Mahkemeye göre bireysel başvuruda yapılması gereken sadece bir hakkın ihlal edilip edilmediğini tespit etmekten ibaret değildir. Bireysel başvuru yolu bir yandan ihlalin sonuçlarının ortadan kaldırılmasını ve ihlalin yol açtığı zararın giderilmesini, diğer yandan da “bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin kamu gücü tarafından ihlalinin önlenmesi”ni gerektirmektedir.7
Mahkeme bu değerlendirmesiyle bireysel başvurunun subjektif ve objektif etkisini daha bireysel başvuru uygulamaya geçmeden ortaya koymuştur. Bu bağlamda ihlal kararlarının iki temel etkisi bulunmaktadır. Bunlardan biri başvurucunun maruz kaldığı ihlalin ve sonuçlarının giderilmesine, diğeri ise yeni ihlallerin önlenmesine yöneliktir. İkincisi bireysel başvurunun obejektif etkisi olarak bilinmektedir.
Bireysel başvuru kurumunun nihai amacı, bireysel başvuru sonucu verilen kararların etkili bir şekilde uygulanması suretiyle yeni ihlallerin önlenmesidir. Bataklık metaforunu kullanacak olursak bireysel başvurunun hedefi tek tek sivrisinekleri yok etmek değil onları üreten bataklığı kurutmaktır.
Bireysel başvurunun bu objektif amacını gerçekleştirme konusunda yasama, yürütme ve yargı olarak hepimize önemli görevler düşmektedir. Bu görevlerin muhatabı ihlalin kaynağına göre idare, yargı veya yasama olabilmektedir.
Eğer hak ihlali idari bir işlemden kaynaklanmış, yargı kararıyla da bu ihlal giderilememişse yahut ihlal doğrudan yargı kararından kaynaklanmışsa Anayasa Mahkemesi yeniden yargılamaya karar verebilmektedir. Bu durumda öncelikle yeniden yargılama yapılmak suretiyle ihlale yol açan karar kaldırılacak ve ihlali giderecek şekilde yeni bir karar verilecektir.
Anayasa Mahkemesi ihlalin ve sonuçlarının giderilmesine yönelik olarak yargılamanın yenilenmesi kararı verdiğinde, derece mahkemelerinin yargılamayı yenilemekten başka seçenekleri bulunmamaktadır. Mahkememizin kararlarında vurgulandığı üzere bu durum, bir tercih meselesi değil Anayasa ve kanundan kaynaklanan bir zorunluluktur.
Esasen yargılamanın yenilenerek somut ihlalin giderilmesi de yeterli değildir. Aynı veya benzer konularda yeni ihlallerin önlenmesi için idarenin ve tüm yargı kurumlarının yeni başvuruları beklemeden ihlal kararında belirlenen esaslara uygun şekilde davranmaları beklenmektedir. Bu da bireysel başvurunun objektif etkisinin bir gereğidir.
Diğer yandan ihlalin idarenin veya yargının kararından değil de bizzat kanundan kaynaklandığı durumlarda ise yeniden yargılama yapılmasının bir anlamı olmayacaktır. Bu durumda yapılması gereken ihlale neden olan kanun hükmünün kaldırılması veya değiştirilmesidir. Dolayısıyla ihlalin kanundan kaynaklandığı durumlarda yasama organının harekete geçerek gerekli yasal değişikliği yapması bilhassa yeni ihlallerin önlenmesi bakımından kaçınılmazdır.
Son olarak ihlal kararlarının etkili şekilde icrası konusunda bir hususu özellikle ifade etmek istiyorum. Anayasa Mahkemesinin her ihlal kararı aynı zamanda bir Anayasa’ya aykırılık tespitidir. Bu nedenle tespit edilen aykırılığın giderilmesi ve yeni aykırılıkların önlenmesi devletin ilgili tüm kurum ve kuruluşlarının görevidir.
Değerli Misafirler,
Kıymetli Katılımcılar,
Bu projenin bireysel başvurunun bilhassa objektif etkisinin daha iyi anlaşılmasına çok önemli katkılar yapacağına inanıyorum. Projenin yasama, yürütme ve yargıdan olduğu gibi idari kurumlar ve sivil toplum kuruluşlarından da oluşan çok geniş bir paydaşlar listesi bulunmaktadır. Bu paydaşlar aynı zamanda bireysel başvurunun daha etkin bir şekilde uygulanmasında rol oynayacak olan kurum ve kuruluşlardır.
Bu sebeple dört yıllık bir uygulama süresi olan bu proje, eminim ki Anayasa Mahkemesi ile paydaşlar arasındaki arasındaki yapıcı diyaloğun geliştirilmesine ve nihai olarak bireysel başvurunun ülkemiz insanına hizmet eden etkili ve başarılı bir hak arama yolu olarak sürdürülmesine ciddi katkılar yapacaktır.
Bu duygu ve düşüncelerle, başta Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliğinin temsilcileri olmak üzere projenin hazırlık sürecinde emeği geçen herkese, bugünkü panellerde kararların icrasının farklı boyutlarını ele alacak tüm katılımcılara ve projenin uygulaması sırasında katkıda bulunacak tüm paydaşlara şükranlarımı sunuyorum.
Projenin hayırlı olması temennisiyle, hepinizi bir kez daha saygıyla selamlıyorum. 23/9/2021
Zühtü ARSLAN
Anayasa Mahkemesi Başkanı
----------------------
1 Anayasa Mahkemesi, E.2014/149, K.2014/151, 2/10/2014; Ahmet Yıldırım, B. No: 2012/144, 2/10/2013, § 28; Kadri Enis Berberoğlu (3) [GK], B. No: 2020/32949, 21/1/2021, § 101.
2 Kadri Enis Berberoğlu (3), § 141.
3 Aliya İzzetbegoviç, Köle Olmayacağız, 4. Baskı, (İstanbul: Fide Yayınları, 2018), s. 14.
4 Şahin Alpay (2) [GK], B. No: 2018/3007, 15/3/2018, § 63; Kadri Enis Berberoğlu (3), § 102.
5 A. Hamilton, J. Madison, J. Jay, The Federalist Papers, (New York: Mentor Books, 1964), s. 465.
6 Kadri Enis Berberoğlu (3), § 134.
7 AYM, E.2011/59, K.2012/34, 1/3/2012.
