1- GENEL BİLGİLER
İş hukukunda, “fazla çalışma” kavramı, İş Kanununun 41-43.madde hükümlerinde düzenlenmiştir. Ayrıca, Deniz İş Kanununda md.28.de, Basın İş Kanunundan ise, 1.md.düzenlenmiştir (1). Diğer yandan, İş Kanununa ilişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği de yayımlanmış bulunmaktadır (2).
İş görenlerce, “fazla mesai” olarak adlandırılan “fazla çalışma” haftalık 45 saati aşan çalışmalara İş Kanununda verilen isimdir. Her bir saat fazla çalışma için verilecek, ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 arttırılması suretiyle ödeneceğini ifade etmektedir (3).
Ülkenin genel menfaatleri veyahutta işin niteliği veya ücretinin arttırılması gibi sebeplerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, yasada yer alan şartlar dahilinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İş Kanununun 63.md.göre, denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz (4).
2- FAZLA ÇALIŞMA SÜRELERİ
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “fazla çalışma” değil “fazla sürelerle çalışma” sayılmıştır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir. Bu hükümle, yapılan fazla çalışmanın niteliğinde bir değişiklik olmamasına rağmen, ücrette farklılaşma yapılarak, adeta sözleşmelerle belirlenecek haftalık çalışma süresinin, 45 saatin altında olmaması dayatılmaktadır. Bu dayatma, sözleşme yapma özgürlüğü açısından Anayasa’nın 48 ve 53. maddelerine aykırılık oluşturduğu gibi, serbest toplu pazarlık sistemine de dolaylı bir müdahale anlamına gelmektedir (5).
3- FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ VEYA SERBEST ZAMAN
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir (6).
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı “serbest zaman” olarak(İş K.md.41/IV.) İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşverenler işçileri iş olduğunda, fazla çalışma ücreti ödemeden, günde 11 saate kadar çalıştırabilecekler; buna karşılık, iş olmadığı zaman “git evde dinlen” diyebileceklerdir (7).
4- FAZLA ÇALIŞMANIN YASAKLANDIĞI İŞLER VE KİŞİLER KİMLERDİR?
a) Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz (8).
b) Gece çalışmalarında olağan fazla çalışma yapılamaz. Kadın işçilere ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla çalışma yaptırılamaz (9).
c) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz (10).
d) 18 Yaşından küçük olanlar fazla çalışma yapamaz (11).
e) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler (12).
f) İş Kanunu’nun 88.maddesinde öngörülen Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler (13).
5- FAZLA ÇALIŞMA HAKKINDA YENİ YILDA İŞÇİLERDEN ONAY ALMAK GEREKLİ MİDİR?
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekmektedir. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 9.maddesinde, fazla çalışma ihtiyacı olan işverenin fazla çalışma onayını her yıl başında işçilerden yazılı olarak alması gerektiği belirtildiğinden işçilerin onaylarının alınması gereklidir. Dolayısıyla, 2007 yılında işverenlerin işçilerine fazla çalışma yaptırmayı düşünmeleri halinde işçilerden ocak ayı içinde fazla çalışma yapmayı kabul ettiklerine dair yazı alınmalıdır.
Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmayacaktır.
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilmelidir (14).
6- ÇSGB BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ’NDEN FAZLA ÇALIŞMA İZNİ ALMAYA GEREK BULUNMAMAKTADIR
1475 sayılı İş Kanunu’na göre işverenler, fazla çalışmaya başlamadan önce işyerinin bağlı bulunduğu bölge müdürlüğüne başvuruda bulunarak “fazla çalışma izni” almak zorunda iken 4857 sayılı yeni İş Kanunu’nda işverenlerin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğü’nden fazla çalışma izni almalarına ilişkin bir hüküm bulunmadığından 10.06.2003 tarihinden itibaren fazla çalışma izni alınmasına gerek bulunmamaktadır (15).
7- HAFTA TATİLİNDE FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ NE OLACAKTIR?
Esasen hafta tatilinde işçilerin çalıştırılması yasaktır. Yani, asıl olan işçinin hafta tatilinde dinlendirilmesidir. Ancak, iş yoğunluğu veya çeşitli nedenlerle hafta tatilinde çalışan işçilere, normal ücretine ilave olarak her bir saat fazla çalışma için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle hesaplanacaktır (16).
İş hukukunda, “fazla çalışma” kavramı, İş Kanununun 41-43.madde hükümlerinde düzenlenmiştir. Ayrıca, Deniz İş Kanununda md.28.de, Basın İş Kanunundan ise, 1.md.düzenlenmiştir (1). Diğer yandan, İş Kanununa ilişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği de yayımlanmış bulunmaktadır (2).
İş görenlerce, “fazla mesai” olarak adlandırılan “fazla çalışma” haftalık 45 saati aşan çalışmalara İş Kanununda verilen isimdir. Her bir saat fazla çalışma için verilecek, ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 arttırılması suretiyle ödeneceğini ifade etmektedir (3).
Ülkenin genel menfaatleri veyahutta işin niteliği veya ücretinin arttırılması gibi sebeplerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, yasada yer alan şartlar dahilinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İş Kanununun 63.md.göre, denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz (4).
2- FAZLA ÇALIŞMA SÜRELERİ
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “fazla çalışma” değil “fazla sürelerle çalışma” sayılmıştır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir. Bu hükümle, yapılan fazla çalışmanın niteliğinde bir değişiklik olmamasına rağmen, ücrette farklılaşma yapılarak, adeta sözleşmelerle belirlenecek haftalık çalışma süresinin, 45 saatin altında olmaması dayatılmaktadır. Bu dayatma, sözleşme yapma özgürlüğü açısından Anayasa’nın 48 ve 53. maddelerine aykırılık oluşturduğu gibi, serbest toplu pazarlık sistemine de dolaylı bir müdahale anlamına gelmektedir (5).
3- FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ VEYA SERBEST ZAMAN
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir (6).
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı “serbest zaman” olarak(İş K.md.41/IV.) İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşverenler işçileri iş olduğunda, fazla çalışma ücreti ödemeden, günde 11 saate kadar çalıştırabilecekler; buna karşılık, iş olmadığı zaman “git evde dinlen” diyebileceklerdir (7).
4- FAZLA ÇALIŞMANIN YASAKLANDIĞI İŞLER VE KİŞİLER KİMLERDİR?
a) Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz (8).
b) Gece çalışmalarında olağan fazla çalışma yapılamaz. Kadın işçilere ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla çalışma yaptırılamaz (9).
c) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz (10).
d) 18 Yaşından küçük olanlar fazla çalışma yapamaz (11).
e) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler (12).
f) İş Kanunu’nun 88.maddesinde öngörülen Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler (13).
5- FAZLA ÇALIŞMA HAKKINDA YENİ YILDA İŞÇİLERDEN ONAY ALMAK GEREKLİ MİDİR?
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekmektedir. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 9.maddesinde, fazla çalışma ihtiyacı olan işverenin fazla çalışma onayını her yıl başında işçilerden yazılı olarak alması gerektiği belirtildiğinden işçilerin onaylarının alınması gereklidir. Dolayısıyla, 2007 yılında işverenlerin işçilerine fazla çalışma yaptırmayı düşünmeleri halinde işçilerden ocak ayı içinde fazla çalışma yapmayı kabul ettiklerine dair yazı alınmalıdır.
Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmayacaktır.
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilmelidir (14).
6- ÇSGB BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ’NDEN FAZLA ÇALIŞMA İZNİ ALMAYA GEREK BULUNMAMAKTADIR
1475 sayılı İş Kanunu’na göre işverenler, fazla çalışmaya başlamadan önce işyerinin bağlı bulunduğu bölge müdürlüğüne başvuruda bulunarak “fazla çalışma izni” almak zorunda iken 4857 sayılı yeni İş Kanunu’nda işverenlerin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğü’nden fazla çalışma izni almalarına ilişkin bir hüküm bulunmadığından 10.06.2003 tarihinden itibaren fazla çalışma izni alınmasına gerek bulunmamaktadır (15).
7- HAFTA TATİLİNDE FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ NE OLACAKTIR?
Esasen hafta tatilinde işçilerin çalıştırılması yasaktır. Yani, asıl olan işçinin hafta tatilinde dinlendirilmesidir. Ancak, iş yoğunluğu veya çeşitli nedenlerle hafta tatilinde çalışan işçilere, normal ücretine ilave olarak her bir saat fazla çalışma için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle hesaplanacaktır (16).
(1) ŞAKAR Müjdat, “Gerekçeli ve İçtihadlı İş Kanunu Yorumu” Yaklaşım Yay.2006, Ankara, s.417
(2) Bu yönetmelik için bkz.R.G.06/04/2004 gün ve 25425 s.
(3) İş Kanunu md.41/II
(4) İş Kanunu md.41/I
(5) ŞAKAR age.s.418
(6) İş Kanunu md.41/II
(7) İş Kanunu md.41/IV
(8) Sağlık Kuralları Yönetmeliği md.7
(9) Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koş.Hk.Yönet.md.5
(10) Fazla Çalışma Yönet.md.8/d
(11) Fazla Çalışma Yönet.md.8/a
(12) Fazla Çalışma Yönet.md.8/b
(13) Fazla Çalışma Yönet.md.8/c
(14) KURT Resul, “Yeni Yılda İşçilerden Fazla Çalışma Onayı Almayı Unutmayın”, Dünya Gazetesi, 29/12/06
(15) KURT Resul, Dünya Gazetesi, 29/12/06
(16) KURT Resul, Dünya Gazetesi, 29/12/06
