Türk Tarım Hukukunda arazi toplulaştırılması kavramını ele almadan önce, arazi toplulaştırmasının tanımı ile konuya açıklama getirecek olursak, arazi toplulaştırması; aynı şahsa veya çiftçi ailesine ait, tarımsal üretimi arttırmak amacıyla, küçük parseller halinde birden fazla parçaya bölünmüş, ekonomik üretime imkan vermeyecek biçimde veya toprak muhafaza ve zirai sulama tedbirlerinin alınmasını güçleştirecek derecede; parçalanmış, dağılmış, şekilleri bozulmuş dağınık, elverişsiz küçük arazi parçalarının ve hisselerinin bir araya getirilerek, modern tarım işletmeciliği esaslarına göre ve sulama hizmetlerinin getirilmesine en uygun bir şekilde birleştirilmesi, şekillendirilmesi ve düzenlenmesi işlemi olarak tarif edilebilir.
Arazi Toplulaştırmasının amacı, daha az zaman, iş gücü ve sermaye ile üretim faktörlerinden en iyi biçimde yararlanarak tarımsal üretimi ve tarımsal işletmelerin verimliliğini artırmak ve kırsal kesimdeki nüfusun hayat standartlarını yükseltmektir.
ARAZİ TOPLULAŞTIRMASININ KAPSAMI :
Arazi toplulaştırma çalışmalarının kapsamını değerlendirecek olursak;
1. Kırsal alanın, doğal hayatın korunması ve yeşil alanların düzenlenmesi,
2. Kırsal yerlerin yeniden düzenlenmesi, çevre planlanması
3. Kırsal alandaki yerleşim yerleri ve toprakların, rüzgâr ve su erozyonu, sel taşkınları gibi doğal afetlerden korunması için gerekli önlemlerin alınması
4. Fazla parçalanmış, dağılmış arazilerin modern işletmecilik esaslarına göre birleştirilmesi
5. Köy içi yollarının tanzimi içme suyu, kanalizasyon, elektrik, telefon gibi hizmetlerinin planlanması, iskân, arsa isteklerinin karşılanması
6. Gerekli arazi tesviyesi ve toprak ıslahının yapılması
7. Tarla içi yol şebekesinin, sulama tesislerinin ve yüzey tahliye sisteminin inşası
8. İşletmelerin ıslahı, yeniden düzenlenmesi, verimli bir şekilde çalışmalarının temini için gerekli tedbirlerin alınması
9. Parklar, spor sahaları, yüzme havuzu, bayram-pazaryeri, çocuk bahçesi, okul, sağlık ocağı ve kooperatif binası gibi sosyal hizmet tesisleri için gerekli arazilerin, toplulaştırma planları içinde kamulaştırma yapılmadan temin edilmesi
TOPLULAŞTIRMA ÇALIŞMASI AŞAMALARI :
1. Tüm tarlaların ve çiftçilerin mülkiyet bilgilerinin temin edilir,
2. Tapu kütüğü, kadastro paftası ve arazideki miktar ve ölçülerdeki tüm uyumsuzlukların giderilir,
3. Halihazırdaki arazi kullanım durumunun, uygun tarım arazileri sınırlarının, sabit tesislerin belirlenir,
4. Toprak karakterlerini belirten toprak haritalarının temin edilir veya yoksa oluşturulur,
5. Teknik bir ekip ile arazi sahipleri ve mülki idarecilerin de katılımı ile kurulan derecelendirme komisyonu ile tüm arazilerin derecelendirme haritaları çıkarılır. Bu aşamada komisyon tüm arazilerin toprak haritaları ve diğer kıymetlerini de dikkate alarak her parsel için ayrı, ayrı titiz bir puanlama yapmaktadır. Derecelendirme çalışmasında amaç parsellerin birbirlerine göre kıymet farklılıklarını puanlamak suretiyle ortaya koymaktır,
6. Yeni, yol, sulama ve drenaj ağına uyumlu, blok (ada) planlaması hazırlanır,
7. Arazi sahiplerinin toplulaştırma sonrasında tarlalarını nerede istediklerine ilişkin tercihlerinin alınması, bu işlem esnasında maliklere, eski parsellerinin ve yeni blokların olduğu bir pafta gösterilerek tercihleri alınır.
8. Yeni parselasyon planlaması yapılır.
Yeni parselasyon planlamasında; çiftçi tercihleri de dikkate alınarak;
• Tarla içi hizmet yolu, sulama, drenaj gibi kamu ortak alanları için gerekli yerler ayrılır.
• Her parselin yol ve sulama suyuna cephe alması sağlanır.
• Sabit tesis içeren parseller eski sahiplerine verilir.
• Tüm maliklerce önem içeren veya kötü konumdaki yerler aynı sahiplerine verilir.
• Büyük olan parçanın yanına diğer küçük parçalar getirilir.
• Hasım ve hısım ilişkileri gözetilir.
• Aynı yeri almak isteyenler arasında yukarıda sayılan hususlar doğrultusunda haksızlığa uğratılmayacak bir planlama yapılır.
9. Yeni parselasyon planlaması ve yeni mülkiyet listeleri mahallinde asılmak suretiyle ilan edilir.
10. Yeni planlamaya ilişkin parsel sahiplerinin itirazları varsa incelenir. Yeni yapılan plan tekrar ilan edilir.
11. Kesinleşen yeni planlama kadastro müdürlüğü kontrolünden sonra tapu müdürlüğünce tescil edilerek yeni tapular oluşturulur.
12. Yeni tapular ilgili İdareye gönderildikten sonra İdaresince sahiplerine teslim edilir.
Arazi toplulaştırmasının aşamalarını şematik olarak ele alacak olursak;
Katsayılar kadastral parsel alanları ile çarpılarak parsellerin birim cinsinden değerleri elde edilir. Bulunan bu değer üzerinden yeni parselasyon yapılır.
Arazi toplulaştırma çalışmalarında proje talepleri;
(1) Mahalli idareler, muhtarlıklar, il özel idareleri, belediyeler, kooperatifler, birlikler, sivil toplum kuruluşları, Kamu Kurum ve Kuruluşları ile arazi malikleri, tarafından talep edilebilir. Toplulaştırma talepleri; Toprak Koruma Kurulu veya Kurullarınca incelenerek teknik, ekonomik, sosyal ve hukuki açıdan değerlendirilip uygun görülmesi halinde Bakanlığa sunulur. Toplulaştırma talepleri değerlendirilmek üzere doğrudan Bakanlığa da yapılabilir. Uygun görülmesi halinde, Bakanlığın teklifi ve Bakanlar Kurulu kararı ile kırsal alan düzenlemesi ve arazi toplulaştırma proje sahası belirlenir, ilan edilir.
(2)Bakanlar Kurulunun bu kararı toplulaştırma ve diğer işlemler yönünden kamu yararı kararı sayılır.
(3)Bu karar sonucu isteğe bağlı olarak veya maliklerin muvafakati aranmaksızın proje bazında arazi toplulaştırması ve kırsal alan düzenlemesi Bakanlık tarafından yapılır veya Bakanlık kontrolünde yaptırılır.
(4)Toplulaştırma ve kırsal alan düzenlenmesi kırsal yerleşim alanları veya havza esas alınarak belirlenen sınırlar içinde kalan tüm arazilerde uygulanır. Toplulaştırma projesi uygulama alanına bir veya birden çok yerleşim birimi olan muhtarlık, belediyelik veya diğer mahalli yerleşim birimleri girebilir.
(5) Bakanlık ilan edilen toplulaştırma proje alanını kullanım şekilleri ve arazi özelliklerini dikkate alarak kendi içerisinde toplulaştırma yapılması için birden fazla toplulaştırma uygulama alanına ayırabilir.
(6) İl özel idareleri, belediyeler, muhtarlıklar gibi mahalli idareler, sivil toplum kuruluşları kooperatifler, birlikler, şirketler gibi tüzel kişilikler veya Bakanlık dışındaki kamu kuruluşlarının hizmet konuları ile ilgili arazi toplulaştırması yapmak istemeleri durumunda; toplulaştırmayı uygulayacak proje biriminin niteliklerini ve toplulaştırmanın gerekçesini içeren raporla birlikte Toprak Koruma Kurulları veya Bakanlığa başvurarak toplulaştırma isteklerini bildirirler. Gerekçelerin ve proje biriminin Bakanlık tarafından yeterli görülmesi durumunda, Bakanlar Kurulu Kararı alınır. Başvuran tüzel kişilik veya kuruluş bu tüzüğe göre toplulaştırma işlemini tamamlar ve onay için Bakanlığa iletir. Bu uygulama “Özel Arazi Toplulaştırılması” olarak adlandırılır. Özel arazi toplulaştırması yapmak isteyen kuruluş gerekli teknik personeli bünyesinde bulundurmak veya proje süresince sözleşmeli olarak çalıştırmak zorundadır. Aynı alanda birden fazla kurum ve kuruluş tarafından toplulaştırma talebinde bulunulması halinde, toplulaştırmayı yapacak kuruluş Bakanlık tarafından belirlenir.