Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesine Astsubay ve Uzman Erbaş statüsünde bulunan personel için her yıl düzenli olarak statü geçiş sınavları icra edilmektedir. Bu sınavlar personelin hem memur hukukunun temel ilkelerinden olan “kariyer” ve “liyakat” ilkeleri açısından hem de Türk Silahlı Kuvvetlerinde görev yapan personel yönüyle mesleki beklentinin yüksek tutularak çalışma azminin artırılması kapsamında önemli ve müspet fayda sağlayan uygulamalar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Statü geçiş sınavlarının dayanak tuttuğu mevzuat şu şekildedir:
926 sayılı Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanunu’nun “Astsubaylıktan subay olma şartları:” başlıklı 109. maddesinde;
"I – Astsubaylıktan subay olma şartları:
Madde 109 – (Değişik: 3/7/2003-4917/3 md.)
Türk Silâhlı Kuvvetlerinin ihtiyacı göz önüne alınarak her sene tespit edilecek kontenjan nispetinde emsali arasında temayüz etmiş en az dört yıl süreli fakülte veya yüksek okulları bitiren astsubaylar; bağlı olduğu kuvvet komutanlığının, Jandarma Genel Komutanlığının veya Sahil Güvenlik Komutanlığının teklifi üzerine kendi sınıflarında veya askerî hâkim sınıfı hariç olmak üzere öğrenimlerinin ilgilendirdiği ihtiyaç duyulan sınıflarda aşağıdaki şartlarla teğmen nasbedilirler :
a) (Değişik: 5/2/2009-5837/21 md.) Subaylık için sınava müracaat tarihinde en az kıdemli çavuş rütbesinde ve astsubay olarak dördüncü hizmet yılını tamamlamış, yedinci hizmet yılını bitirmemiş olmak.
b) (Değişik: 24/4/2008-5758/5 md.) Subaylık için sınava müracaat tarihinde sicil notu ortalaması, sicil tam notunun yüzde doksan ve daha yukarısı olmak.
c) Askerî disiplin, tutum ve davranışları, görevindeki başarısı, meslekî bilgi ve yetenekleri ile genel kültürü bakımından subaylığa lâyık bulunduğu sıralı sicil üstleri tarafından onanmış olmak.
d) (Değişik: 1/3/2007-5589/1 md.) Yapılacak seçme sınavlarında ve subaylık nosyonu kazandırma eğitiminde başarılı olmak.
Yapılacak seçme sınavlarında başarı gösterenlerin sıralaması, personelin sınav notu ile almış olduğu madalya, ödül, takdir, taltif ve cezalar da dikkate alınmak suretiyle yönetmelikle belirtilen esaslara göre yapılır.” hükmü, 111. maddesinde ise;
“Yukarıda belirtilen hükümlerin tatbik şekli ve karşılığı bulunmayan sınıfların hangi sınıf ve meslek imtihanlarına tabi tutulacakları, sicillerin ne şekilde verileceği ve emsalleri arasında temayüz etmiş astsubayların subaylığa nasbedilmelerinde aranacak nitelikler ile seçme sınavlarının yapılma usul, esas ve şartları Subay Sicil Yönetmeliğinde gösterilir.” hükmünü amirdir.
27.12.1998 tarih ve 23566 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Subay Sicil Yönetmeliği’nin “Astsubaylıktan subay olmanın esas ve şartları ile subay olmaya engel hâller” başlıklı 105. maddesinin 1. fıkrasının (c) bendinde;
“Askerî disiplin, tutum ve davranışları, görevindeki başarısı, meslekî bilgi ve yetenekleri ile genel kültürü bakımından subaylığa lâyık bulunduğu sıralı sicil üstleri tarafından onanmış olmak.” hükmü, “Astsubaylıktan subay nasbedilecekler için düzenlenecek nitelik belgesi ve müracaat şekli” başlıklı 107. maddesinde ise;
“Kanunun 109 uncu maddesi gereğince subay olmak isteyen astsubaylar, en geç Şubat ayı sonuna kadar bağlı bulundukları birlik komutanlarına, karargâh veya kurum amirlerine bir dilekçe ile müracaat ederler. Müracaatta bulunan astsubaylar hakkında, sıralı sicil üstlerince subay olmaya lâyık olup olmadıkları kesin olarak belirtilerek, bu Yönetmeliğin ekinde yer alan EK-8 sayılı Subay Olmaya İstekli Astsubaylar İçin Nitelik Belgesi düzenlenir. Nitelik belgesine, astsubaylığa nasıptan itibaren almış olduğu takdir ve cezalar ile diğer menfi ve müspet kayıtların tasdikli suretleri eklenir. Birlik komutanları, karargâh veya kurum amirlerince; hazırlanmış olan nitelik belgesi, dilekçe ve ekleri müracaat tarihinden itibaren en geç bir ay içinde Kuvvet Komutanlıkları Personel Başkanlıklarında bulunacak şekilde gönderilir.” hükmünü amirdir.
3269 sayılı Uzman Erbaş Kanununun “Astsubaylığa geçirilme” başlıklı 15. Maddesinde ise;
"Astsubaylığa geçirilme
Madde 15- (Değişik: 28/5/2003-4861/13 md.)
Uzman erbaşların astsubaylığa geçirilmesi ile ilgili usul, esas ve şartlar aşağıda belirtilmiştir:
a) Bu bentteki şartları sağlayan uzman erbaşlardan, kuvvet komutanlıkları, Jandarma Genel Komutanlığı veya Sahil Güvenlik Komutanlığının ihtiyaç duyacağı miktar kadarı, astsubay çavuşluğa nasbedilirler.
1) Kendi nam ve hesabına fakülte, yüksek okul veya meslek yüksek okullarından mezun olmak,
2) Muvazzaf astsubay olmaya istekli olmak,
3) Başvuru tarihinde 4 üncü hizmet yılını tamamlamış, 8 inci hizmet yılını bitirmemiş olmak,
4) Yönetmelikte öngörülen sınavlarda başarılı olmak,
5) 926 sayılı Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanununda ve bu Kanuna göre yürürlüğe konulacak yönetmelikte belirtilen; ceza durumuna, sicil notuna, kişisel ve ahlâkî niteliklere, disiplin durumuna, görevdeki başarısına, sağlık durumuna, meslekî yeterliliğe ve sahip olması gereken diğer niteliklere ilişkin şartları sağlamak,
6) Tâbi tutulacakları temel askerlik eğitiminde başarılı olmak.
b) Bu bentteki şartları sağlayan uzman erbaşlardan; kuvvet komutanlıkları, Jandarma Genel Komutanlığı veya Sahil Güvenlik Komutanlığının ihtiyaç duyacağı miktar kadarı, astsubay meslek yüksek okullarında verilecek öğrenim ve eğitimi müteakip astsubay çavuşluğa nasbedilirler.
1) Lise veya dengi okullardan mezun olmak,
2) Uzman erbaş olarak en az bir yıl hizmet etmek,
3) Sözleşme süresi içinde müracaatta bulunmak,
4) Astsubay meslek yüksekokulu giriş sınavına müracaat yapılan yılın ocak ayının ilk günü itibarıyla yirmibeş yaşını bitirmemiş olmak,
5) Astsubay meslek yüksek okulu giriş sınavında başarılı olmak,
6) 926 sayılı Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanununda, 4752 sayılı Astsubay Meslek Yüksek Okulları Kanununda ve bu kanunlara dayanılarak yürürlüğe konulacak yönetmeliklerde belirtilen; ceza durumuna, sicil notuna, kişisel ve ahlâkî niteliklere, disiplin durumuna, görevdeki başarısına, sağlık durumuna, meslekî yeterliliğe ve sahip olması gereken diğer niteliklere ilişkin şartları sağlamak.
Yukarıdaki fıkra hükümlerine göre; astsubay nasbedilecekler, astsubay meslek yüksek okullarındaki öğrenim ve eğitimin süre ve şekilleri bakımından, 4752 sayılı Astsubay Meslek Yüksek Okulları Kanununa tâbi tutulurlar; astsubay nasbedilmek üzere temel askerlik eğitimine tâbi tutulacakların temel askerlik eğitimi esnasındaki öğrenim ve eğitim süre ve şekilleri, bu konuda yürürlüğe konulacak yönetmelikte belirtilir. Uzman erbaşlardan astsubay nasbedileceklerin astsubay meslek yüksek okullarında veya tâbi tutulacakları temel askerlik eğitimi esnasındaki öğrenim ve eğitimlerinde, özlük hakları yönünden uzman erbaşlık statüleri devam eder, evli ve nişanlı olmama durumu ile öğrenime ara vermeme şartı aranmaz. Bunların astsubay meslek yüksek okullarında yatılı olarak öğrenim görmeleri ile ilgili hususlar yönetmelikte düzenlenir. Bunlara okul ve temel askerlik eğitimi süresince 926 sayılı Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanununun 143 üncü maddesinde belirtilen öğrenci harçlıkları ödenmez. Bu süre içinde Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı iştirakçilikleri rütbe, derece ve kademelerine göre emsalleri gibi devam eder.
Astsubay meslek yüksek okullarında veya tâbi tutulacakları temel askerlik eğitiminde başarılı olamayanlar ile kendi isteği ile ayrılanlardan, istekli olan ve uzman erbaş olmak için gerekli olan şartları kaybetmemiş olanlar, bu Kanun hükümlerine göre uzman erbaş olarak hizmete devam ettirilirler.
Bu madde hükümlerine göre uzman erbaşlardan astsubaylığa geçirilenler, 27.7.1967 tarihli ve 926 sayılı Türk Silâhlı Kuvvetleri Personel Kanunu hükümlerine tâbi olurlar. Bunların mecburi hizmet süresi, ilk sözleşmelerinin onaylandığı tarihten itibaren onbeş yıldır. Bu personelin uzman erbaşlıkta geçen hizmet süreleri astsubay rütbe bekleme süresinden sayılmaz." hükmünü amirdir.
Yukarıdaki mevzuat hükümleri kapsamında icra edilen statü geçiş sınavlarında zaman zaman personelin sınava kabul edilmesi yönünde menfi kararlar çıkabilmektedir. Sınava kabul edilmemesinin sebeplerinden bazıları nitelik belgelerinin olumsuz olarak düzenlenmesi ya da personelin safahatı ile ilgili idarece takdir hakkı kapsamında sınava girmesinin uygun görülmemesi olarak görülmekte ve idarece personelin başvurusunun reddine dair karar verilmektedir.
Bu tür durumlarda idare her ne kadar takdir hakkı adı altında işlem tesis ediyor ise de, "İdari işlemlerin belirliliği" ilkesi mucibince ve Danıştay 5.Dairesi 23.06.1992 tarihli ve 1991/3725 Esas, 1992/1960 Karar sayılı kararınca:
“... takdir yetkisinin kamu hizmeti gerekleri ve kamu yararına, sosyal devlet ilkesi, aile birliğinin korunması ilkesi, eşitlik ilkesi, idarenin bütünlüğü ilkesi, savunma hakkı, düşünce ve kanaat hürriyeti, çalışma ve sözleşme hürriyeti, ölçülülük ilkesi, çevrenin korunması ilkesi, şehircilik ve planlama ilkelerine uygun olarak kullanılması gerektiği..." açıkça vurguladığı üzere kullanılan takdir hakkının yargı denetimine tabi olabileceği de açıktır.
Konuya ilişkin mahkeme kararları incelendiğinde ise genellikle verilen iptal kararlarında idarenin sınava kabul etmeme kararının kamu yararı, hizmet gerekleri ve hakkaniyete uygun olması gerektiğine vurgu yapmaktadır.
Sonuç olarak, statü geçişinin personelin mesleki safahatı yönünden hayati öneme haiz olması hasebiyle, sınava kabul edilmemesi işlemine karşı tebliğ tarihinden itibaren 60 günlük süre içerisinde iptal davası açılabileceği unutulmamalıdır. Bu noktada açılacak iptal davaları, sınava kabul edilmemesi işleminin uygulanması ile etkisi tükenecek işlemler olması sebebiyle ve personelin sınava ilişkin haklarının korunması adına yürütmenin durdurulması talebi ile açılmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir.