Yapılan yasal değişiklik sonucu, gazeteciler ve/veya basın yayın kuruluşu yetkilileri için mesleki faaliyet ve hakların kullanılabilmesi açısından son derece önem arz eden basın kartı, hem Kanun’da hem de Yönetmelikte yeniden düzenlenmiştir.
Kamuoyunda Dezenformasyon Yasası olarak ifade edilse de resmi ve hukuki olarak “7418 sayılı Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” diye geçer. 13.10.2022 tarihinde TBMM’de kabul edilen Kanun, 18.10.2022 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kanun’un 10-17. maddeleri ile değişik 5187 sayılı Basın Kanunu’nun 1 ve 8. Ek maddeleri arasında düzenleme yapılmıştır. 17. madde ile değişik 8. Ek maddeye istinaden Basın Kartı Yönetmeliği çıkarılmıştır. Yönetmelik, 10.04.2023 tarih ve 32159 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Bu çalışmada yeni yasal duruma göre basın kartı ile ilgili olarak özellikle gazeteciler tarafından merak edilen tüm yönler, hukukçu olmayanlarca da konunun anlaşılabilmesini sağlamaya katkı olarak, mümkün olduğunca hukuki terimler ve kanuni madde anlatımları olmaksızın konu ele alınmıştır.
1) (Yeni) basın kartının en önemli özelliği nedir? Kanaatimizce son yasal değişiklikle basın kartına resmi kimlik belgesi niteliği verildiği için artık normal resmi kimlik kartı yerine kullanılabilmesidir. Basın kartının, resmi nitelikte bir kimlik belgesi olduğu vurgulanmıştır. Böylece kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlarda resmi kimliğin geçerli olduğu tüm hallerde basın kartı da geçerli resmi kimlik olacaktır. (7418 sayılı Kanun’un 10. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 1. Maddesi ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 4/1-a. maddesi gereğince)
2) Mevcut (eski) basın kartları geçerliliğini koruyor mu? 18.10.2022 tarihinden önce verilen eski basın kartları, yeni duruma göre aranan şartların taşınması kaydıyla geçerliliğini korumaya devam edecektir. (7418 sayılı Kanun’un 18. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Geçici 4. maddesinin son fıkrası ile Basın Kartı Yönetmeliği‘nin geçici 1. Maddesi uyarınca)
3) Kaç basın kartı türü vardır? Basın kartı türleri göreve bağlı, süreli, geçici, serbest ve sürekli basın kartı olarak düzenlenmiştir. (7418 sayılı Kanun’un 10. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 1. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği‘nin 6, 10, 11, 12, 13, 14. maddeleri gereğince)
4) Basın trafik kartı nedir, ne işe yarar? Yasada basın kartı türü olarak düzenlenmemiştir. Yönetmelikte düzenlenen ve basın kartı sahiplerine ayrıca verilen bir karttır. Buna göre basın kartı sahiplerine talepleri hâlinde basın trafik kartı verilebilir. Basın trafik kartının verilmesi, kullanılması, sağlayacağı kolaylıklar ve gerektiğinde geri alınmasına ait usul ve esaslar, Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı ve İçişleri Bakanlığınca birlikte tespit edilir. Yabancı medya mensuplarına basın trafik kartı verilmez. (Basın Kartı Yönetmeliği’nin 44. maddesi uyarınca)
5) Kimler basın kartı alabilecek? Düzenleme sonucu aşağıda yer alan kişi veya ünvanları taşıyanlar basın kartı alabilecektir: (7418 sayılı Kanun’un 11. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 2. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği‘nin geçici 7. maddesi gereğince)
a- Ulusal veya yerel medya kuruluşlarının Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan mensupları,
b- Belli aralıklarla yayımlanan gazete, dergi gibi basılmış eserler ile haber ajansları ve internet haber sitesi sahipleri, bunların tüzel kişi temsilcileri ve yönetim kurulu başkanları,
c- Radyo ve televizyonların yönetim kurulu başkanları basın kartı alabilir.
d- Basın kartı alabilecek kamu personeli: Medya alanında hizmet veren kamu kurumlarında çalışan kamu personeli basın kartı alabilecek. Yine medya alanında hizmet vermezse bile kamu kurumlarının yürüttükleri enformasyon hizmetlerinde çalışan kamu personeli de basın kartı alabilecektir.
e- Sendika, dernek ve vakıf yöneticileri: Medya alanında faaliyet göstermeleri şartıyla sendika yöneticileri basın kartı alabilir. Buna karşı dernek-vakıf yöneticileri, bu şarta ilave, yani basın alanında faaliyet göstermelerinin yanında kamu yararına çalışan dernek-vakıf statüsünde olmaları da gerekir.
f- Yurt dışındaki Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları olan medya mensupları: Öncelikle yurt dışında serbest gazetecilik yapan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan medya mensuplarının, Türkiye’de faaliyet gösteren ve vatandaşımız olan medya mensuplarından bir farkları yoktur. Aynı şartlarda basın kartı alabilirler. Yurt dışında yayın yapan medya kuruluşlarının sahipleri Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ise hem kendileri hem de çalışanları basın kartı alabilir.
g- Yurt dışı gazetecileri (yabancı medya mensupları): Yabancı medya mensupları, eğer medya kuruluşları adına hareket ediyor ve görev alanı Türkiye’yi kapsıyor ise basın kartı alabilir. Görev alanı Türkiye’yi kapsamazsa da eğer geçici bir süreyle Türkiye’ye haber amaçlı gelmiş ise basın kartı alabilir.
6) Basın kartı alabilecek kişilerde hangi şartlar aranır? Düzenleme sonucu aşağıda sayılan şartların taşınması gerekir: (7418 sayılı Kanun’un 12. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 3. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği‘nin geçici 8, 9, 15, 16, 17, …41. maddeleri uyarınca) Başvuran kişi,
a- 18 yaşını bitirmelidir.
b- En az lise-dengi bir eğitim kurumundan mezun olmalıdır.
c- Kısıtlı veya kamu hizmetlerinden yasaklı olmamalıdır.
d- Kasten işlenen bir suçtan dolayı (trafik veya iş kazası gibi taksirle işlenen suçlar hariç) beş yıl veya daha fazla süreyle hapis cezası almamalıdır. Ayrıca ceza miktarına bakılmaksızın şantaj, hırsızlık, sahtecilik, dolandırıcılık, güveni kötüye kullanma, yalan tanıklık, yalan yere yemin, iftira, suç uydurma, müstehcenlik, fuhuş, hileli iflas, zimmet, irtikâp, rüşvet, kaçakçılık, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama ile cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, milli savunmaya, devlet sırlarına karşı ve casusluk suçlarından hüküm giymemiş olması gerekir. Kısaca ifade edecek olursak, suç türü ne olursa olsun kasti bir suçtan beş yıldan fazla ceza almamak gerekir. Mahkumiyet, eğer ismen sayılan suçlardan ise ceza miktarına bakılmadan, yani ceza beş yılın altında olsa bile engel oluşturur. Başka bir deyişle ismen sayılan suçlardan hiç ceza almamak gerekir. Terör Terörle Mücadele Kanunu’nda sayılan terör amacı ile işlenen suçlardan veya açıklama ve yayınlama suçları ile Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında Kanun’un 4, Basın Kanunun 25/2. maddesindeki suçlardan da hüküm giymemiş olmalıdır.
e- Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun hükümlerine uygun sözleşme yapmış olması ve mücbir sebepler dışında işten ayrıldığı tarihten itibaren bir aydan fazla olmamak üzere ara vermeden çalışması gerekir. (Sürekli ve serbest basın kartı talep edenler ile TRT aracılığıyla göreve bağlı basın kartı talep edenlerde bu şart aranmaz.)
f- Medya faaliyeti dışında ticari faaliyette bulunmamalıdır. (Basın kartı talep eden süreli yayın sahipleri veya tüzel kişi temsilcileri ile radyo ve televizyonların yönetim kurulu başkanlarında, kamu kurum ve kuruluşlarında basın kartı alabilecek çalışanlarda ve yabancı basın-yayın kuruluşlarında çalışan Türk vatandaşı medya mensuplarından basın kartı talep edenlerde bu ve bir üstteki şartlar aranmaz.)
g- Basın kartı alabilecek yabancı medya mensuplarında ise medya kuruluşu tarafından görevlendirildiklerini belgelendirmeleri, Uluslararası İşgücü Kanunu uyarınca çalışma izinlerinin olması, bağlı bulundukları kuruluşun idare merkezinin bulunduğu ülkenin Türkiye büyükelçiliği, elçilik veya konsolosluklarından aldıkları takdim mektubunu ibraz etmeleri, uluslararasındaki karşılıklılık esası gereği mensubu olduğu ülkede Türk vatandaşlarına basın kartı verilebilir olması gerekir. Ayrıca sigortalı olmayan ve geçici basın kartı talep edenler için çalışma izni alınması da zorunludur.
7) Basın kartı almak için hangi makama ve nasıl başvuru yapılabilir? Başvuru makamı Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı’dır. Basın kartı başvurusu, Başkanlığın internet sitesinde yer alan basın kartı beyannamesinin elektronik ortamda doldurulması suretiyle yapılır. (7418 sayılı Kanun’un 10. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 1. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 4/1-a, 28, 29. maddeleri gereğince)
8) Basın kartının verilip verilmeyeceğini hangi makam, neye göre belirler? Basın kartını verip vermeyeceğini Basın Kartı Komisyonu karar verir. Komisyon, başvuru sahibinin niteliklerini, mesleki çalışmalarını, eserlerini, ödüllerini değerlendirerek basın kartı taşıyıp taşımayacağına karar verecektir. (7418 sayılı Kanun’un 14. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 5. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 31. maddesi uyarınca)
9) Basın kartını iptale hangi makam yetkilidir? Niteliklerin kaybedilmesi halinde iptal makamı İletişim Başkanlığı’dır. Basın ahlak esaslarına aykırı davranışlar nedeniyle iptal kararını ise Basın Kartı Komisyonu verebilir. (7418 sayılı Kanun’un 15. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 6. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 38. Maddesi gereğince)
10) Basın kartı hangi hallerde iptal edilir? İptalin sonucu nedir? Basın kartı sahibinin, kanunda sayılan şartları kaybetmesi veya bu niteliklere sahip olmadığının ya da bu nitelikleri sonradan kaybettiğinin anlaşılması halinde veya basın ahlak esaslarına aykırı davranışlar nedeniyle basın kartı iptal edilir Basın kartının, basın ahlak esaslarına aykırı davranışlar nedeniyle iptali hâlinde, kartın iade edildiği tarihten itibaren bir yıl geçmedikçe yeniden basın kartı verilmez. Basın kartının, yasanın ismen saydığı suçların işlendiğinin kesinleşmesi nedeniyle iptali halinde adlî sicil ve arşiv bilgilerinin silinmesi ve/veya yasaklanmış hakların geri verilmesi gerçekleşmedikçe yeniden basın kartı verilmez. (7418 sayılı Kanun’un 15. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 6. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 38. Maddesi gereğince)
11) Basın kartının geçerlilik süresi ne kadardır? Basın kartının geçerlilik süresi on yıldır. Geçerlilik süresi dolan basın kartları, medya mensubunun bu Yönetmelikte belirtilen şartları taşıması kaydıyla, yeniden Komisyon karan alınmaksızın Başkanlıkça yenilenir. (Basın Kartı Yönetmeliği’nin 47. maddesi uyarınca)
12) Kart ücreti var mıdır? Maliyetlerini aşmamak kaydıyla kart bedeli ile basımı ve dağıtımı için hizmet bedeli alınabilir. Alınacak bedellerin tahsili ve harcanmasına ilişkin hususlar Başkanlıkça belirlenir. (Basın Kartı Yönetmeliği’nin 48. maddesi gereğince)
13) Basın kartı ve uygulamanın denetimini hangi makam yapar? Başkanlık, basın kartlarının geçerliliğini koruyup korumadığını belirli aralıklarla kontrol eder. (Basın Kartı Yönetmeliği’nin 42. maddesi uyarınca)
14) Basın Kartı Komisyonu’nda gazeteciler var mı komisyon kimlerden oluşuyor? Komisyon toplam 19 üyeden oluşuyor. Bu üyelerin üçü İletişim Başkanlığını temsilen, Başkanlık tarafından, üyelerin on biri gazeteci kökenli kişiler arasından, üçü iletişim fakültesi dekanları veya basın kartı sahibi gazeteciler arasından, ikisi de ilgili sendikalar tarafından seçilir. Son olarak sayılan üç ve iki kişilik kısımdan gelen toplam beş kişinin, hatta Başkanlığı temsilen seçilecek üç kişinin de gazeteci olmasını engelleyen hüküm yoktur. Buna göre, on dokuz kişiden oluşacak komisyonun en az onbir üyesi gazeteci kökenli olacaktır. Hatta on dokuz üyenin tamamının gazeteci olmasını engelleyen bir husus yoktur. Üyelerin on biri Başkanlıkça, sekizi ise gazeteci-meslek kuruluşlarınca belirlenecektir. (7418 sayılı Kanun’un 14. maddesiyle getirilen 5187 sayılı Kanun’un Ek 5. madde ile Basın Kartı Yönetmeliği’nin 31, 32, 33, 34, 35. maddeleri gereğince)
15) Basın kartı nedeniyle dava açmak mümkün müdür? Basın kartı işlemlerine karşı Basın Kanunu’nda ilgililerin dava açmasıyla ilgili özel bir düzenleme olmadığından bu hususta genel esaslara göre hareket edilebilir. İdare, basın kartına başvuru yönündeki taleplere 30 gün içinde cevap vermezse talep (zımnen) ret edilmiş sayılır. Cevap verildiği halde talep kısmen veya tamamen ret edilmiş ise ilgililer zımni ret veya kararın tebliğinden itibaren 60 günlük süre içinde işlemi yapan yer idare mahkemesinde dava açma hakkına sahiptir. Yine kartın iptali halinde de tebliğ tarihinden itibaren bu süre içinde dava açma hakkı vardır. Açık hukuka aykırılık ve telafisi mümkün olmayan zarar ihtimali varsa yürütmenin durdurulması talep edilebilir. Yürütmenin durdurulmasına karar verilmesi veya dava sonucunda talebin kabul edilmesi halinde kararın süreç sonunda kesinleşmesine gerek olmadan idare 30 gün içinde mahkeme karını yerine getirmek zorundadır.
Yararlanılan kaynak ve ayrıntılı bilgi (kitap): Cumhuriyet Savcısı Asım EKREN, Yalan Haber Dezenformasyon Yasası, İnternet Haber Siteleri, Filiz Kitabevi, 2023