Modern çalışma hayatında işletmeler; teknolojinin ilerlemesi, meslekte uzmanlaşma ve işbölümü ile modern toplumun tüketim anlayışlarının sonucu olarak geçmişe nazaran daha karmaşık ve profesyonel ürünler ve hizmetler sunmaktadırlar. Buna mukabil, özellikle sanayileşme, istihdam, tekniğin ilerlemesi, yeni üretim araçlarının ve yöntemlerinin geliştirilmesi, yeni enerji kaynakları, kentleşme ve tehlikeli faaliyet gibi olgular, işletmelerin üretim ve hizmet sağlama süreçlerinde üçüncü kişilere zarar verme olasılığını eskisine nazaran bir hayli artırmıştır. İşte bu noktada işletme faaliyetlerinden dolayı üçüncü kişilerin zararlarını karşılayacak bir sorumluluk sisteminin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Zira tüm bu yeni gelişmeler ve olgular ortaya çıkmadan oluşturulan klâsik anlamda “adam çalıştıranın sorumluluğu” (Mülga BK m. 55-TBK m. 66/II) hükümleri, bunlar nedeniyle zarar gören kişiler lehine yeterli ve etkin bir koruma sağlayamamaktadır.
Bu nedenle, içtihat ve öğretilerle, adam çalıştıranın sorumluluğu mümkün olduğunca genişletilmeye çalışılmıştır. İçtihatlar yoluyla, adam çalıştıranın sorumluluktan kurtulması sıkı koşullara bağlanmış, “organizasyon sorumluluğu” adında yeni sorumluluk türü geliştirilmiştir.
Organizasyon sorumluluğu, işletme faaliyetlerinden zarar görenlerin zararlarını telafi etmek bir yana, modern işletme anlayışı içinde işletmelerin zarar daha ortaya çıkmadan önce örgütlenmesini ona göre oluşturarak gerekli önlemlerin alınmasını sağlaması bakımından da oldukça işlevsel ve önleyici bir kurumdur.
***
6098 sayılı Türk Borçlar Kanununun kusursuz sorumluluğa ilişkin hükümlerinde önemli değişiklikler ve yenilikler getirilmiştir. Bunlardan bir tanesi de “adam çalıştıranın sorumluluğu” başlığı altında düzenlenen, organizasyon sorumluluğudur (TBK m. 66/III). Buna göre; bir işletmede adam çalıştıran, işletme faaliyetlerinin sebep olduğu zararları gidermekle yükümlüdür. Ancak adam çalıştıran, çalışma düzeninin zararın doğmasını önlemeye elverişli olduğunu ispat ederek sorumluluktan kurtulabilir. Esasında organizasyon sorumluluğunun temelleri, adam çalıştıranın, çalışanının üçüncü kişilere verdiği zararlardan sorumlu olması düşüncesine dayanmaktadır. Ancak zaman içinde sorumluluk, çalışanın verdiği zararlar yanında, genel olarak işletme faaliyetinden doğan zararları da kapsayacak şekilde genişlemiştir. Gerçekten de Akçura Karaman’a göre; organizasyon sorumluluğu esasında, adam çalıştıranın sorumluluğu olarak bilinen geleneksel sorumluluğun modern işletmelerdeki yapıya uyarlanmasından başka bir şey değildir.
Organizasyon sorumluluğunun kanunda düzenlendiği yer (TBK m. 66) ve hükmün içeriği tartışmalara yol açacak niteliktedir. Bu hükümle genel bir organizasyon sorumluluğu getirilip getirilmediği veya hükmün yalnızca adam çalıştıranın sorumluluğu içinde mütalaa edilip edilemeyeceği tartışmalıdır.
***
TBK m. 66/III’e göre; işletmede adam çalıştıran, işletmenin faaliyetleri nedeniyle sebep olunan zararlardan sorumludur. Kanun koyucu TBK m. 66/III ile işletmede adam çalıştıran kişilere genel nitelikte bir objektif özen ödevi yüklemiştir. Buna göre; adam çalıştıranın işletmesinde çalışma düzenini, zararın meydana gelmesini önleyecek şekilde oluşturması gerekmektedir. Sorumluluğun dayanağı, kanunun işletmede adam çalıştırana yüklediği objektif özen yükümünün ihlâl edilmesi, yani çalışma düzeninin zararın dogmasını önleyecek biçimde oluşturulmamasıdır. Bu anlamda, organizasyon sorumluluğu, bir tehlike sorumluluğu olmayıp olağan sebep sorumluluğudur.
Organizasyon sorumluluğunda, zararın işletme faaliyeti sonucu meydana gelmesi sorumluluk için yeterlidir. Ancak, işletmede adam çalıştırana, çalışma düzeninin zararın doğmasını önlemeye elverişli olduğunu ispat etmek suretiyle sorumluluktan kurtulma imkânı da getirilmiştir. Bu anlamda, organizasyon sorumluluğu, kurtuluş kanıtı getirilebilen bir olağan sebep sorumluluğu türüdür.
***
Organizasyon sorumluluğu, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu yürürlüğe girmeden önce Türk öğreti ve içtihatlarında adam çalıştıranın sorumluluğu içinde ve onunla birlikte mütalaa edilmiştir. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunuyla getirilen düzenlemenin yeni ve genel bir organizasyon sorumluluğu olmadığı, adam çalıştıranın sorumluluğu içinde düzenlendiği, adam çalıştıranın işletmenin bütün faaliyetlerinden değil, yalnızca çalışanının verdiği zararlardan sorumlu olmaya devam edeceği ve adam çalıştıranın klâsik özen yükümlerini yerine getirerek sorumluluktan kurtulmasını ağırlaştıran yeni ve onlara ek bir özen ödevi getirdiği savunulmaktadır. Buna mukabil, organizasyon sorumluluğunun yeni ve adam çalıştıranın sorumluluğundan bağımsız ayrı bir sorumluluk olduğu da iddia edilmektedir.
Bize göre; yasada adam çalıştıranın sorumluluğundan farklı olarak, organizasyon sorumluluğu dediğimiz yeni bir sorumluluk türü öngörülmektedir. Gerçekten de kanunun lafzında da anlaşılacağı gibi, işletmenin çalışma düzeninden kaynaklanan zararlar, yani işletmenin faaliyetlerinden doğan zararlar, işletme sahibi açısından kusursuz sorumluluk doğurmaktadır. Şu halde işletmede çalışma düzeninin zararın doğmasını önlemeye elverişli olmadığı karinesine, başka bir deyişle kanundaki objektif özen ödevinin yerine getirilmediği karinesine dayalı bir olağan sebep sorumluluğu ifade edilmektedir. Burada sorumluluğun sebebi, yalnızca adam çalıştırana bağlı yardımcı kişilerin verdiği zararlar değildir. Zarara işletmenin çalışma düzeni sebep olmaktadır. Bu nedenle, yeni bir organizasyon sorumluluğundan söz etmek gerekir. Yasaya göre işletmede adam çalıştıran, kusuru olmasa dahi çalışma düzeninin verdiği zarardan sorumludur. Fakat bununla birlikte, maddenin adam çalıştıranın sorumluluğu başlığı altında düzenlenmiş olması nedeniyle, düzenlendiği yer ve lafzı itibarıyla, farklı şekilde yorumlanmaya açıktır. Bu nedenle, bu fıkranın adam çalıştıranın sorumluluğundan ayrılarak, “organizasyon sorumluluğu” olarak ayrı bir başlık altında düzenlenmesi daha doğru olurdu.
Av. Öner BULUT
----------
Yararlanılan Literatür
Akçura Karaman, Tuba: Üreticinin Ayıplı Ürününün Sebep Olduğu Zararlar Nedeniyle Üçüncü Kişilere Karşı Sorumluluğu, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2008.
Altay; Sabah: “6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu Uyarınca Adam Çalıştıranın İsletme Faaliyeti (Organizasyonu) Dolayısıyla Sorumluluğu (TBK m. 66/3)”, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu Hükümlerinin Değerlendirilmesi Sempozyumu (3-4 Haziran 2011), Prof. Dr. Cevdet YAVUZ’a Armağan, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Özel Hukuk Sempozyumu Özel Sayısı, İstanbul 2011.
Antalya, Gökhan: 6098 sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt I, Beta Yayınları, İstanbul 2012.
Deschenaux, Henri/Tercier, Pierre: Sorumluluk Hukuku, Çeviren: Özdemir, Salim, Kadıoğlu Matbaası, Ankara 1983.
Türkmen, Ahmet; “6098 sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Organizasyon Sorumluluğu”; İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Yıl: 2012, Cilt: LXX, Sayı: 2.
Yeniocak, Umut: 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun Getirdiği Değişiklikler ve Yenilikler, Genel Hükümler, On iki Levha Yayınları, İstanbul 2011.