İSTİHBARAT KAVRAMI
İstihbarat, bireyin günlük hayatından başlayarak en karmaşık devlet politikalarına kadar geniş bir yelpazede ve anlık olarak her yaşam alanında varlık gösteren bir kavramdır.
İstihbarat, çağın gereksinimlerine uygun olarak evrilen çok yönlü bir kavramdır. Çeşitli kaynaklarda, istihbarat kavramı; "entelektüel kapasite, akıl yürütme yeteneği, anlama kabiliyeti, veri birikimi, bilgi sahibi olma, aydınlanma, güvenilir olaylar, duyulmuş bilgiler, sağlam temellere dayalı bilgiler, elde edilen bilgiler, bilgi toplama eylemi, bilgi edinme" şeklinde tanımlanmıştır.
İstihbarat kavramı, çeşitli açılardan ele alınarak farklı tanımlamalara yol açabilir. Bu tanımların bir kısmı, istihbaratı faaliyet alanlarına göre sınıflandırarak bir değerlendirme yapmayı amaçlar. Bu bakış açısıyla ele alındığında, istihbarat faaliyeti; "bir devletin sekiz temel alandaki (askeri, siyasi, ekonomik, sosyal, ulaştırma, iletişim, biyografik, bilimsel ve teknolojik) gizli bilgilerini elde etmeyi hedefleyen, düşman bir devlet tarafından yürütülen planlı ve gizli girişimler" şeklinde ifade edilebilir[1].
İSTİHBARAT FAALİYET NEDİR?
İstihbarat faaliyeti, bilgi toplama, analiz etme, değerlendirme ve dağıtma süreçlerini içeren bir dizi planlı eylemi ifade etmektedir. Bu eylemler, genellikle bir devlet, istihbarat örgütü, askeri kuruluş veya diğer güvenlik unsurları tarafından gerçekleştirilir. Nihai amaç; güvenlik, politika, askeri strateji, dış ilişkiler ve diğer stratejik konularda bilgi sağlamaktır. İstihbarat faaliyetleri, bir ülkenin iç ve dış tehditleri önceden belirlemesine, karar verme süreçlerini desteklemesine ve stratejik planlamalar yapmasında önemli rol oynamaktadır.
İstihbarat faaliyetleri, farklı kaynaklardan gelen verileri kullanarak bilgi toplama işleminden başlar. Bu veriler, açık kaynaklar (medya, kitaplar, internet), gizli kaynaklar (ajanlar, casuslar), teknik istihbarat (elektronik iletişim izleme), insan istihbaratı (insan kaynaklarından elde edilen bilgiler), görsel ve sinyal istihbaratı gibi farklı kaynaklardan gelebilir. Bu veriler daha sonra analiz edilir, değerlendirilir ve ilgili paydaşlara iletilir[2].
Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı’na (MİT) ait resmi web sitesinde istihbaratın, devlet tarafından belirlenen ihtiyaçlar doğrultusunda çeşitli kaynaklardan elde edilen haber ve bilgilerin işlenmesi ile ortaya çıkan ürün olduğu belirtilmiş, bu ürüne ulaşabilmek için ihtiyaçların belirlenmesinden ürünün ortaya çıkışına kadar tüm süreci kapsayan işler bütünü ise ‘istihbarat faaliyeti’ olarak adlandırılmıştır.
İSTİHBARAT TEŞKİLATI
Ülkemizde istihbarat faaliyetlerini yürüten Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT), 6 Temmuz 1965 tarihinde 644 Sayılı Kanun ile kurulmuştur. Bu süreçte değişen dünya koşulları, zaman içinde MİT'in görev ve yetkilerini düzenleyen kanun hükümlerinde revizyon ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. 1983’te MİT'in faaliyetlerini daha kapsamlı bir şekilde düzenlemek amacıyla 2937 sayılı "Devlet İstihbarat Hizmetleri ve İstihbarat Teşkilatı Kanunu" kabul edilmiştir. Bu kanun, MİT'in görevlerini belirlemekte olup, MİT'in rolünü daha geniş bir çerçevede ele alarak, istihbarat faaliyetlerinin yürütülmesini ve koordinasyonunu sağlamayı amaçlamıştır[3].
15.08.2017 tarihli ve 694 sayılı KHK ile MİT, Cumhurbaşkanlığına bağlanmıştır. Böylelikle, MİT'in daha etkili bir şekilde yönetilmesini ve devletin en üst düzey liderliğiyle daha yakın koordinasyon içinde olması hedeflenmiştir. MİT içerisindeki istihbarat birimleri, genel görev hatları kanun ile belirlenmiştir. Bu birimlerin adları, sayıları ve iç örgütlenme yapıları ise Cumhurbaşkanlığına bağlı gizli yönetmeliklerle belirlenmektedir. Bu yaklaşım, istihbarat faaliyetlerinin hızlı ve etkili bir şekilde yürütülmesini, aynı zamanda gizliliğin korunmasını sağlamayı amaçlamaktadır. İstihbarat birimlerinin görevlerinin yönetmeliklerle belirlenmesi, görevlerin etkin şekilde yerine getirilmesini ve gizliliğin sağlanmasını temin etmektedir[4].
İSTİHBARATIN TEMEL İLKELERİ
İstihbarat alanına hâkim olan birtakım ilkeler bulunmaktadır. Bu ilkelerin varlığı ve uygulanması istihbarat faaliyetlerinin başarılı sonuçlanabilmesi için gereklidir.
Gizlilik İlkesi: İstihbarat faaliyetleri her ne kadar büyük çoğunluğu açık kaynaklı istihbarat olsa da bu bilginin toplanıp analiz edilmesi ve yetkili mercilere ulaştırılması gizliliğin olması gereken meşakkatli bir süreçtir. İstihbarat faaliyetlerindeki gizlilik kavramını iki farklı açıdan ele almak gerekmektedir. İlk olarak, bilginin gizlilik içinde elde edilmesi önemlidir; ikincisi ise elde edilen bilginin ve üretilen istihbaratın gizli kalmasının sağlanması hedeflenir.
Gizlilik kavramı söz konusu olduğunda arkadaşlık, akrabalık, güven ve kayıtsızlık gibi faktörler geri planda kalır. İstihbarat çalışmalarında herkesten şüphe etmek ve kimseye tam anlamıyla güvenmemek gerekmektedir. Bu durum, doğal olarak istihbarat faaliyetlerinin ciddiyetini ve güvenliğini sağlamaya yönelik bir zorunluluktur[5].
Sürat İlkesi: İstihbarat, ihtiyaç duyulduğu anda üretilebildiği takdirde stratejik yöneticiler için büyük fayda sağlar. Stratejik yöneticiler, istihbarat aracılığıyla elde edilen bilgilere dayanarak politika oluşturmak ve kararlar vermek için zaman gerektirirler.
Bu nedenle, istihbaratın zamanında üretilmesi ve karar alıcılara zamanında iletilmesi kritiktir. Özellikle zaman açısından kritik bilgilerin hızla dağıtılabilmesi son derece önemlidir. İstihbaratçılar, zaman planlaması yaparken, istihbarat toplama yöntemini, ihtiyaç duyulan istihbarat miktarını, coğrafi faktörleri, teknolojiyi ve iletişim araçlarını dikkate almalıdırlar[6].
İstihbaratın zamanında ve etkili bir şekilde sunulması, hem ulusal güvenliği sağlama hem de hızla değişen olaylara tepki verme yeteneğini artırır. Bu nedenle istihbaratçılar, topladıkları verileri hızla işlemeli, analiz etmeli ve karar alıcıların kullanımına sunmalıdırlar. Bu süreç, hem istihbaratın değerini artırır hem de karar alıcıların daha bilinçli ve etkili kararlar vermesine yardımcı olur.
Doğruluk İlkesi: İstihbarat faaliyetlerinde bulunması gereken en önemli özelliklerden biri, istihbaratın kesinlikle doğru ve güvenilir olmasıdır. Toplanan ham veriler, işlenerek istihbarata dönüştürülürken, değerlendirme aşamasında haberin ve kaynağın güvenilirliği titizlikle değerlendirilmelidir. İstihbaratçılar, faaliyetlerinin odak noktasını, yanılgıları en aza indirgemek olarak belirlemelidir. Doğru olmayan istihbarat, karar alıcıların yanlış değerlendirmeler yapmasına ve büyük felaketlere yol açabilir. Yanıltıcı istihbarat, hiç istihbarat olmamasından daha zararlı olabilir. Bu yüzden istihbarat toplama, işleme ve değerlendirme süreçlerinde maksimum doğruluk ve güvenilirlik sağlamak önemlidir. Bu bağlamda, istihbaratçıların dikkatli bir şekilde bilgi toplamaları, kaynakları doğrulamaları ve çeşitli kaynaklardan gelen verileri kritik bir gözle değerlendirmeleri gerekmektedir. Ayrıca, istihbaratın zaman içinde güncellenmesi ve yeniden değerlendirilmesi de büyük önem taşır. İstihbaratın doğruluğu, etkin kararlar alınmasına ve olumsuz sonuçların önlenmesine yardımcı olur[7].
Kesinlik İlkesi: İstihbarat kesinlik taşımalıdır. İstihbarat raporları açık ve belirsiz ifadeler içermemelidir. Bu şekilde stratejik yöneticiler, tereddüt etmeden politika oluşturabilirler.
Esneklik: İstihbarat, sadece verilerin toplanmasıyla sınırlı değil, aynı zamanda olayların gelişimini izlemeyi, yaratıcı düşünceyi ve değişen durumlara hızla adapte olma yeteneğini gerektirir. Olayların öngörülemez doğası ve hızlı değişimleri, istihbarat faaliyetlerinin sadece mevcut verilerle yetinmeyip, yeni bilgilere açık olmasını ve sürekli güncellenmesini gerektirir.
Tarafsızlık: Başarılı bir istihbarat süreci için, istihbaratçıların analitik değerlendirmelerinde profesyonel bir duruş sergilemeleri hayati öneme sahiptir. İstihbaratçılar, politika yapıcı veya karar verici pozisyonunda değillerdir. Bu sebeple, görevlerini başarıyla yerine getirebilmeleri, objektif olmalarına, analizlerini ideolojik bir temele oturtmamalarına bağlıdır.
Bilgiyi, haberleri veya istihbaratı önceden belirlenmiş görüşlere uydurmak gibi çabalardan kaçınılmalıdır. İstihbarat personeli her seviyede, bilgileri tahrif etmek yerine tamamen tarafsız bir şekilde gerçekleri yansıtmayı seçmelidir. Bu yaklaşım, karar vericilere fayda sağlayacak nitelikli istihbarata ulaşmanın önemli bir anahtarıdır. İstihbarat personelinin tarafsızlık ilkesinden sapmalarına neden olan bir diğer etken, karar vericilerin siyasi görüşleri veya siyasi baskılarının etkisi altında hareket etme eğiliminde olmalarıdır. İstihbarat personeli, karar vericilerin duymak istediklerini söylemekle yükümlü olmadıklarının bilincinde olarak görevlerini yerine getirmelidirler. Bu yaklaşım, tarafsız ve etkili istihbarat üretimini sağlama yolunda kritik bir adımdır.
İSTİHBARAT TOPLAMA TEKNİKLERİ
İstihbarat alanında haber ve bilgi toplama konusunda birçok yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemler genel olarak insan kaynaklı toplama ve teknik kaynaklı bilgi toplama olarak iki ana başlık altında incelenebilir. İnsan kaynaklı bilgi toplama, tarih boyunca kullanılan ve geleneksel olarak adlandırılan yöntemlerle ilişkilendirilmektedir. Öte yandan, teknik yöntemler daha modern toplama yöntemler olarak kabul edilmekte ve teknolojik ilerlemelere dayanırlar.
Açık Kaynak İstihbaratı: herhangi bir gizli faaliyet olmaksızın, televizyon, radyo, gazete, dergi, broşür, bildiri, medya ve internet gibi yayın organlarında yapılan içeriklerden elde edilen bilgilerin kullanıldığı yöntemdir.
İnsan İstihbaratı: İnsan kaynakları aracılığıyla elde edilen bilgilerin analizinden ortaya çıkan istihbarat olarak bilinen insan istihbaratı; istenilen unsurların, niyetlerin, kapasitelerin, taktiklerin, mevcut kaynakların ve personelin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan bir toplama yöntemidir. Bu bilgiler, görsel ve işitsel kaynaklar da dâhil olmak üzere çeşitli kaynaklardan elde edilir.Bu yöntemde, istihbarat toplayıcıları (ajanlar veya casuslar olarak da bilinir) insan ilişkilerini ve etkileşimleri kullanarak bilgi ve istihbarat toplarlar. HUMINT, genellikle gizli bilgileri elde etmek, stratejik analizleri desteklemek, tehditleri değerlendirmek veya karar vericilere gerçek zamanlı bilgi sağlamak gibi amaçlarla kullanılır.
Teknik İstihbarat: Teknik istihbarat, bilgi toplama süreçlerinde özellikle gelişmiş teknolojilerin kullanımına dayalı bir yaklaşımı ifade eder. İnsan kaynaklarına dayalı istihbarattan ziyade, TEKİS daha çok teknolojik araçları kullanarak bilgi elde etmeyi amaçlar. Bu tür istihbarat, telefon dinlemeleri gibi sinyal istihbaratıyla 19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde başlamış ve ilk casus uyduların yörüngeye yerleştirilmesine kadar olan yaklaşık 100 yılda büyük gelişme göstermiştir.
Teknik istihbarat alanında farklı toplama yöntemleri bulunmaktadır. Bunlar arasında "sinyal istihbaratı, görüntü istihbaratı, ölçüm istihbaratı, elektronik istihbarat" yer almaktadır. Fotoğrafik, siber, telemetre ve iletişim istihbaratı gibi farklı yaklaşımlar da mevcuttur. Ancak genel olarak, bu yöntemlerin teknik istihbaratın ana bileşenlerini oluşturduğu kabul edilir. Terörle mücadelede, farklı toplama yöntemleri kullanılmakla birlikte, özellikle görüntü ve sinyal istihbaratı en sık başvurulan yöntemler olarak öne çıkar[8].
İSTİHBARATA KARŞI KOYMA (İKK) KAVRAMI
İstihbarata Karşı Koyma Nedir?
İstihbarata karşı koyma ya da karşı casusluk, genellikle devletler, kuruluşlar veya bireylerin istihbarat etkinliklerine karşı tedbirler alma veya bu tür eylemlere karşı savunma stratejileri geliştirme sürecidir[9].
İstihbarat ve karşı istihbarat kavramları, görünüşte birbirine zıt anlamlar taşısa da, aslında aynı hedefe hizmet etmektedir. Her iki kavramın da devletlerin uluslararası arenada etkin faaliyet gösterebilmeleri için gerekli ortamı oluşturma amacı barındırmaktadır.[10] Bu bağlamda istihbarata karşı koyma, belki de istihbaratın alt disiplinlerinden anlaşılması en güç olandır zira casus yakalama, istihbaratın sadece görünür kısmıdır[11].
Düşman devletler tarafından yürütülen casusluk faaliyetlerine karşı önlem almayı ve bu faaliyetleri engellemeyi içeren karşı istihbarat faaliyetleri, güvenlik istihbaratının önemli bir parçasını oluşturur. Batı'daki çoğu gelişmiş ülkede; Almanya’da BfV, ABD’de FBI, Büyük Britanya'da MI5 ayrı karşı istihbarat kuruluşları olarak faaliyetlerini sürdürmektedir[12].
İstihbarata Karşı Koymanın Amaçları
Günümüz teknoloji çağının süratli gelişmeleri, öncelikle ülkelerin güvenliğini ve çıkarlarını korumaları için kullanılmaktadır. Yeni teknolojilerin kullanımı, gerek egemenlik ve bağımsızlık üzerinde doğrudan etki doğurtmakta gerek güvenlik açısından adeta bir savunma hattı oluşturması yönünden dikkate nazar etmektedir. Bu dönemde, dünyada gücün belirleyicisi halini almış olan istihbarat faaliyetlerinin yürütülmesi daha bir önem kazanmıştır. Nitekim istihbarata karşı koyma kavramı, öncelikli olarak ulusal güvenliği ve devletin çıkarlarını koruma çerçevesinde geliştirilmiştir.
21. yüzyıl devletlerinin ulusal güvenlik algısının tamamen değiştiği bu dönemde, savunma ve saldırı stratejileri artık cephelerde değil ekran başında planlanmaktadır. Ülke sınırlarının değişmesi, savaş kararlarının alınması, ateşkese karar verilmesi gibi devletin birinci derecede önemli menfaatlerini etkileyen hususlarda istihbarat faaliyetleri bilhassa istihbarata karşı koyma faaliyetleri kritik bir öneme sahiptir.
Global düzeyde artan güvensizlik ortamında, devletler yukarıda belirttiğimiz üzere ülke çıkarlarının en üst düzeyde tutulması ve sırların titizlikle muhafaza edilmesi gayeleriyle kendi güvenlik yapılarını oluşturarak uluslar arası tehditlere karşı koymak zorundadır.
Her devlet, milli çıkarları ve güvenliği en üst düzeyde tutma sorumluluğunu üstlenmektedir. Dolayısıyla, günümüzde karşı istihbarat birimlerinin becerileri etkin bir rol oynamaktadır.
Türkiye’de İstihbarata Karşı Koyma Faaliyetleri
Türkiye'de Milli İstihbarat Teşkilatı'nın (MİT) 2009 yılından bu yana gerçekleştirdiği proje kapsamında, stratejik kurum ve kuruluşlarda görev yapan personellere "İstihbarata Karşı Koyma" ve "Stratejik İş Birliği" brifingleri verilmektedir. Bu brifinglerle, Türkiye'nin jeopolitik konumu, yabancı gizli servislerin eylemleri ve savunma sanayisindeki atılımlar gibi faktörler nedeniyle istihbarata karşı koyma önlemlerini artırılması hedeflenmektedir.
Bu brifingler kapsamında, katılımcılara MİT'in görev ve yetkileri, kamu kuruluşlarının istihbarat alanındaki rolü, "istihbarata karşı koyma" kavramı ve stratejik iş birliği prensipleri, güvenlikle ilgili dikkat edilmesi gereken noktalar, önceki casusluk olaylarından örnekler, yurtdışına görevli olarak giden vatandaşların dikkat etmeleri gereken noktalar, siber casusluğa karşı alınması gereken önlemler, elektronik teknik istihbarata karşı koyma ve ulusal güvenlik bilgilerinin korunması gibi konularda bilgi aktarılıyor. Özellikle Türkiye'nin savunma sanayisi alanında gösterdiği gelişmeler nedeniyle, bu eğitimlerde katılımcılara MİT'in çalışmalarının ötesinde, ülke genelinde topyekûn bir çabanın gerekliliğinden bahsetmemiz mümkündür. Böylece, Türkiye'nin güvenlik ve istihbarat bilinci konusunda stratejik kurumlar ve özel sektör arasında iş birliği ve bilgi paylaşımını artırmayı amaçlayan bir farkındalık kazandırılmaktadır[13].
(Bu köşe yazısı, Avukat Maşallah MARAL tarafından www.hukukihaber.net sitesinde yayınlanması için kaleme alınmıştır. Kaynak gösterilse dahi köşe yazısının tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan köşe yazısının bir bölümü, aktif link verilerek kullanılabilir. Yazarı ve kaynağı gösterilmeden kısmen ya da tamamen yayınlanması şahsi haklara ve fikri haklara aykırılık teşkil eder.)
KAYNAKÇA
ATAÇ, Kaan Kutlu, “İstihbarat, Casusluk, Karşı Casusluk, Örtülü Operasyonlar ve Güvenlik”, Güvenlik Yazıları Serisi,No.45, Kasım 2019.
BERK Mehmet Burak, SARI Gökhan, “İstihbarat Çarklarının Swot Analizi Çerçevesinde İncelenmesi”, Vol. 4, No. 2, 2022.
CLEAVE Michelle K., What is Counterintelligence, Journal of U.S. Intelligence Studies, V.20/2, 2013.
ÇAVUŞOĞLU Enes,”Bir Dış Politika Unsuru Olarak Stratejik İstihbarat: İran Ve Türk İstihbarat Sistemlerinin Tarihsel Gelişimi Ve Mukayesesi” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul, 2022.
DARICILI, A.Burak , “İstihbari Faaliyetler Kavramı”, İstihbarat Çalışmaları ve Araştırmaları Dergisi, (1)
FİDAN Hakan, Intelligence and Foreign Policy: A Comparison Of British, American and Turkish Intelligence Systems, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 1999.
GÜNER Yusuf Görkem, “İnsani Ve Teknik İstihbarat Kapsamında Modern İstihbarata Karşı Koyma” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017.
GÜREL, A., “Türk İstihbarat Birimlerinin 1880 Sonrası Gelişimi ve Derin Devlet Yapılanmaları”. Anadolu University Journal of Faculty of Economics, (2).
GÜVEN Recep, “Kavramsal Açıdan İstihbarat Ve Yardımcı İstihbarat Elemanının Önemi”, Yüksek Lisans Tezi ,T.C. Polis Akademisi, Ankara, 2011.
İLTER Erdal,” İstihbaratın Tanımı Ve İstihbarat Çarkı”, Ankara, Mart, 2001.
KÜÇÜKYILMAZ Y. Orçun, Ulusal Güvenlik Bağlamında İstihbarata Karşı Koymanın Önemi, ASEAD, C. 6/8, 2019.
ÖDEMİŞ Ragıp Gürsel, Terörle Mücadelede İnsan İstihbaratı ve Teknik İstihbarat İlişkisi, Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014.
ÖZDAĞ Ümit, İstihbarat ve İstihbaratçı, Parola Yayınları, İstanbul, 2015.
URHAL Ömer, Kamu Güvenliği Açısından İstihbarat ve Örgütlü Suçlar, Adalet Yayınevi, 2007.
https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/mitten-stratejik-kurumlardaki-18-bini-askin-personele-brifing/1335185
https://www.mit.gov.tr/ikk_seminer.html
-------------------
[1] ATAÇ, Kaan Kutlu, “İstihbarat, Casusluk, Karşı Casusluk, Örtülü Operasyonlar ve Güvenlik”, Güvenlik Yazıları Serisi,No.45, Kasım 2019, s.2-3; GÜVEN Recep, “Kavramsal Açıdan İstihbarat Ve Yardımcı İstihbarat Elemanının Önemi”, Yüksek Lisans Tezi ,T.C. Polis Akademisi, Ankara, 2011, s.5-7.
[2] DARICILI, A.Burak , “İstihbari Faaliyetler Kavramı”, İstihbarat Çalışmaları ve Araştırmaları Dergisi, (1), s. 9-11.
[3] GÜREL, A., “Türk İstihbarat Birimlerinin 1880 Sonrası Gelişimi ve Derin Devlet Yapılanmaları”. Anadolu University Journal of Faculty of Economics, 4(2), 69-70; ÇAVUŞOĞLU Enes,”Bir Dış Politika Unsuru Olarak Stratejik İstihbarat: İran Ve Türk İstihbarat Sistemlerinin Tarihsel Gelişimi Ve Mukayesesi” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul, 2022, s.52.
[4] İLTER Erdal,” İstihbaratın Tanımı Ve İstihbarat Çarkı”, Ankara, Mart, 2001, s.35; Devlet İstihbarat Hizmetleri Ve Milli İstihbarat Teşkilatı Kanunu, , T.C. Resmi Gazete, 6189, 1 Kasım 1983.
[5] ÖDEMİŞ Ragıp Gürsel, Terörle Mücadelede İnsan İstihbaratı ve Teknik İstihbarat İlişkisi, Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014, s.36.
[6] ÖZDAĞ Ümit, İstihbarat ve İstihbaratçı, Parola Yayınları, İstanbul, 2015, s.35.
[7] Ödemiş, s.37.
[8] GÜNER Yusuf Görkem,”İnsani Ve Teknik İstihbarat Kapsamında Modern İstihbarata Karşı Koyma”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017, s.41-43; GÜVEN Recep, “Kavramsal Açıdan İstihbarat Ve Yardımcı İstihbarat Elemanının Önemi”,Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2011, s.21; Özdağ, s.367.
[9] GÜNER Yusuf Görkem, “İnsani Ve Teknik İstihbarat Kapsamında Modern İstihbarata Karşı Koyma” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017, s.22.
[10] KÜÇÜKYILMAZ Y. Orçun, Ulusal Güvenlik Bağlamında İstihbarata Karşı Koymanın Önemi, ASEAD, C. 6/8, 2019, s.95-96.
[11] CLEAVE Michelle K., What is Counterintelligence, Journal of U.S. Intelligence Studies, V.20/2, 2013, s.59
[12] FİDAN Hakan, Intelligence and Foreign Policy: A Comparison Of British, American and Turkish Intelligence Systems, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 1999, s.11; Cleave, s.61.
[13] Anadolu Ajansı, "MİT'ten stratejik kurumlardaki 18 bini aşkın personele brifing", erişim: 29 Ağustos 2023, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/mitten-stratejik-kurumlardaki-18-bini-askin-personele-brifing/1335185