İŞSİZLİK SİGORTASI - İŞSİZLİK ÖDENEĞİ HAKKINDA BİLİNMESİ GEREKENLER

I. GİRİŞ

İşsizlik sigortası; 4447 Sayılı işsizlik sigortası kanununun 47. Maddesi c) bendinde düzenlenmiştir. Tanımı; Bir iş yerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık, ve yeterliliğinde olmasına rağmen, kendi istek ve kusuru dışında işini kaybedenlere, uğradıkları gelir kayıplarını kısmen de olsa karşılayarak, kendilerinin ve aile fertlerinin zor duruma düşmelerini önleyen, sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren, Devlet tarafından kurulan zorunlu bir sigorta koludur[1].

II. KAPSAMI

İşsizlik sigortasının kapsam alanına bakılacak olursa;

- 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ile ikinci fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı olarak çalışan sigortalılar,

- 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici 20 inci maddesinde açıklanan sandıklara tabi sigortalılar,

- İstekleri halinde;

4857 sayılı Kanuna göre kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan sigortalılar,

Ticari taksi, dolmuş ve benzeri nitelikteki şehir içi toplu taşıma aracı işyerleri ile Kültür ve Turizm Bakanlığınca belirlenecek alanlarda kısmi süreli iş sözleşmesiyle bir veya birden fazla kişi tarafından çalıştırılan ve çalıştıkları kişi yanında ay içerisinde çalışma gün sayısı 10 günden az olan kişiler.

III. İŞSİZLİK SİGORTASININ POTANSİYEL FAYDALARI

İşsizlik sigortası, ekonomik büyümenin yanı sıra sosyal gelişmenin sağlanması ve gelirin toplumda adil ve dengeli bir biçimde paylaştırılmasını amaçladığı için sosyal devlet olma ilkesinin bir gereğidir. Ülkeler, işsizliğin sonuçlarını giderici, geçici gelir kayıplarını tazmin edici politikalar uygulamak zorundadırlar. Bu politikaların temel araçlarından birisi de işsizlik sigortasıdır. İşsizlik sigortası aşağıdaki potansiyel faydaları sağlayabilmektedir;

1. İşsiz kalınan süre içinde; sigortalı işsizlerin gelir kaybı bir ölçüde işsizlik ödeneği ile karşılandığından, sigortalı işsizler niteliklerine daha uygun işler arayabileceklerdir. Bu işgücü verimliliğini olumlu yönde etkileyecektir. Ayrıca, işsizlerde ve aile fertlerinde gelir kaybı nedeniyle oluşabilecek olumsuzluklar bir ölçüde önlenecektir.

2. İşsizlik sigortası sağladığı gelir güvencesiyle, işsizlerin alım güçlerini belli ölçüde koruduğundan toplam talep üzerinde olumlu etki yapacaktır.

3. İşsizlik ödeneğine hak kazanabilmek için sigortalı çalışanlar ahlak ve iyi niyet kurallarına daha fazla sadakat göstermek zorunda kalacaklarından verimlilik artacak ve işgücü devri azalacaktır.

4. İşsizlik sigortası sisteminin mali kaynaklarından yararlanarak verilecek olan eğitimler ile işsizlerin nitelikleri artacaktır.

5. Kayıt dışı istihdamın kayda alınmasında etkili olacaktır.

6. İşgücü piyasasına yönelik (iş-çalışan-işyeri) veri tabanı oluşturulmasına olanak sağlayıp, doğru kişinin doğru işe yerleştirilmesi sağlanacak ve böylelikle verimlilik ve çalışanların mutluluğu artacaktır.

7. Kaynakların, üretken alanlarda, istihdam artışı sağlayan ve bölgelerarası dengesizliği giderici yatırımlara yönlendirilmesinde İşsizlik Sigortası Fonu da katkı sağlayacaktır[2].

IV. UYGULAMA ALANI

A. Kapsamı Belirleyici Temel İlkeler

1-) Zorunlu Sigortalılık

Sosyal sigortalarda kural olarak zorunlu sigortalılık ilkesi geçerlidir. İşsizlik sigortası bakımından düşünülecek olursa bu ilke, çalışanların yasada öngörülen koşulların varlığı halinde, istemlerine bakılmaksızın işsizlik sigortasının kapsamında yer alacaklarını, sigortanın sağladığı haklardan vazgeçip, yükümlülüklerinden de kaçmayacaklarını ifade etmektedir. Bugün işsizlik sigortasının uygulandığı otuz ülkede, zorunlu işsizlik sigortası sisteminin cari olduğu görülmektedir[3]. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan İşsizlik Sigortası Yasa Taslağının 5. maddesinde de, işsizlik sigortasının zorunlu olduğu açıkça vurgulanmıştır.

2-) İsteğe Bağlı Sigortalılık

Zorunlu sigortalılık ilkesinin karşısında isteğe bağlı sigortalılık ilkesi yer alır. Sosyal sigortalarda isteğe bağlılık ilkesinin uygulanması durumunda, sigortalılık ilişkisinin kurulması bakımından çalışan kişinin iradesinin devreye girmesi itibariyle, sosyal sigortanın özel sigortaya yaklaşması söz konusu olmaktadır[4].

V. İŞSİZLİK SİGORTASI YARDIMLARI

1. İŞSİZLİK ÖDENEĞİ

Tanımı; Sigortalı işsizlere 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununda belirtilen şartları taşımaları halinde işsiz kaldıkları dönem için yine Kanunda belirtilen süre ve miktarda yapılan ödemedir[5]. İşsizlik ödeneğinden yararlanma koşulları ise;

- Kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalmak,

- Hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün hizmet akdine tabi olmak,

- Hizmet akdinin feshinden önceki son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile işsizlik sigortası primi ödemiş olmak,

- Hizmet akdinin feshinden sonraki 30 gün içinde en yakın İŞKUR birimine şahsen ya da elektronik ortamda başvurmaktır[6].

a. Hangi Durumlarda İşsizlik Ödeneğinden Yararlanılır?

120 günü kesintisiz olmak üzere, son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile prim ödemiş olup da, kendi istek ve kusurları dışında işsiz kalanlardan;

1. Hizmet akitleri, ihbar önellerine uygun olarak işveren tarafından feshedilenler,

2. Hizmet akitleri, sağlık sebepleri, işverenin kanunda belirtilen ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan davranışları ve işçinin çalıştığı iş yerinde bir haftadan daha fazla süre ile işin durmasını gerektirecek zorlayıcı sebepler nedeniyle bizzat kendileri tarafından feshedilen sigortalı işçiler,

3. Sağlık sebepleri veya iş yerinde işçiyi bir haftadan fazla süre ile çalışmaktan alıkoyan bir zorlayıcı sebebin ortaya çıkması halinde işveren tarafından hizmet akdi feshedilenler,

4. Belirli süreli hizmet akdi ile çalışmakta olup da, sürenin bitiminde işsiz kalanlar,

5. İş yerinin el değiştirmesi veya başkasına geçmesi, kapanması veya kapatılması, işin veya iş yerinin niteliğinin değişmesi nedenleriyle işten çıkarılmış olanlar,

6. Özelleştirme nedeniyle hizmet akdi sona erenler, işsizlik ödeneğine hak kazanırlar[7].

b. İşsizlik Ödeneğine Başvuru

Hizmet akdinin feshinden sonraki 30 gün içinde en yakın İŞKUR birimine başvurmak gerekmektedir. Başvuru, İŞKUR birimine şahsen gelerek veya elektronik ortamda www.iskur.gov.tr adresinden yapılabilir. Mücbir sebepler dışında 30 gün içerisinde başvurulmaması halinde, başvuruda gecikilen süre, toplam hak sahipliği süresinden düşülmektedir. İşsizlik ödeneğinin ödenebilmesi için sigortalı işsizlerin Kanun gereği iş almaya hazır durumda olması gerekmektedir. İşsizlik ödeneği başvurusu ile kişinin iş arayan kaydı yapılmakta veya güncellenmektedir. Böylece sigortalı işsizlerin danışmanlık, işe yerleştirme ve mesleki eğitim hizmetlerini alması sağlanmaktadır. Dolayısıyla, vekâletname ile avukat ya da bir başkası tarafından başvuru yapılması imkanı bulunmamaktadır[8].

c. İşsizlik Ödeneğinin Süresi

Kanunda yer alan diğer şartları taşınması kaydıyla hizmet akdinin feshinden önceki son üç yıl içinde;

- 600 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 180 gün,

- 900 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 240 gün,

- 1080 gün sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödemiş olan sigortalı işsizlere 300 gün, süre ile işsizlik ödeneği verilmektedir[9].

d. Son 120 günde kesinti sayılmayan haller;

Hizmet akitleri kendi istek ve kusuru dışında sona eren sigortalı işsizlerin, hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün içinde,

- Hastalık,

- Ücretsiz izin/aylıksız izin

- Disiplin cezası

- Gözaltına alınma,

- Hükümlülükle sonuçlanmayan tutukluluk hali,

- Kısmi istihdam,

- Grev,

- Lokavt,

- Genel hayatı etkileyen olaylar,

- Ekonomik kriz,

- Doğal afet,

- Fesih tarihinde çalışmamış

- Ev hizmetlerinde 30 günden az çalışma

- Kısa çalışma ödeneği

- Yarım çalışma ödeneği

nedenleriyle hizmet akdi devam etmekle birlikte prim yatırılmaması halinde, prim yatırılmayan bu süreler son 120 gün şartının değerlendirilmesinde kesinti sayılmamaktadır.

Bununla birlikte, 18.01.2019 tarihi ve sonrasında hizmet akdi sona erenler için, aynı işverenle olup olmadığına ve eksik gün nedenlerine bakılmaksızın hizmet akdinin feshinden önceki son 120 günlük dönemde hizmet akdinin bulunması halinde son 120 gün şartının sağlanması bakımından yeterlidir[10].

e. İşsizlik Ödeneğinin Miktarı Nasıl Hesaplanır?

4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanununun 50. Maddesi bu konu detaylı bir şekilde düzenlenmiştir. Buna göre;

Günlük işsizlik ödeneği, sigortalının son dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan, günlük ortalama brüt kazancının yüzde kırkıdır. Bu şekilde hesaplanan işsizlik ödeneği miktarı, 4857 Sayılı İş Kanununun 39. Maddesine göre “on altı yaşından büyük işçiler için uygulanan aylık asgari ücretin brüt tutarının yüzde seksenini geçemez” demektedir[11].

2019 yılı için aylık işsizlik ödeneği hesabı[12]

Örnek :

Çalışanın 2019’da asgari ücret ile çalıştığını varsayalım (Brüt 2.558,40)

- Son 4 Aylık Prime Esas Kazancının Toplamı: 2.558,40+2.558,40+2.558,40+2.558,40=10.233,60

- Ortalama Aylık Kazancı: 10.233,60/4=2.558,40

- Ortalama Kazancının %40’ı: (2.558,40) x (%40) =1.023,36

- Damga Vergisi Kesintisi: (1.023,36) x (0,00759)=7,7673024

- Hak Kazanılacak İşsizlik Ödeneği Tutarı: (1.023,36) – (7,7673024)=1.015,59

En düşük işsizlik maaşı tutarı 1.015,59 TL’dir[13].

f. İşsizlik Ödeneğinin Kesildiği Haller

İşsizlik ödeneği almakta iken;

- İŞKUR tarafından teklif edilen mesleklerine uygun ve son çalıştıkları işin ücret ve çalışma koşullarına yakın ve ikamet edilen yerin belediye mücavir alanı sınırları içinde bir işi haklı bir nedene dayanmaksızın reddedenlerin,

- Çalışma hayatını inceleme ve denetleme yetkisine haiz müfettişlerce veya kamu idarelerinin denetim elemanları tarafından yapılan denetimlerde Kurumumuzdan işsizlik ödeneği aldığı dönemde kayıt dışı olarak çalıştığı tespit edilenlerin, işsizlik ödenekleri tekrar başlatılmamak üzere kesilmektedir.

- İşsizlik ödeneği aldığı süre içinde herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı almaya başlayanların ödenekleri “Emeklilik” gerekçesiyle yaşlılık aylığını almaya başladığı tarih itibarıyla kesilir.

- İŞKUR tarafından önerilen meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimini haklı bir neden göstermeden reddeden veya kabul etmesine karşın devam etmeyen ve haklı bir nedene dayanmaksızın Kurum tarafından yapılan çağrıları zamanında cevaplamayan, istenilen bilgi ve belgeleri öngörülen süre içinde vermeyenlerin işsizlik ödenekleri kesilmektedir. Ancak, bu hallerin sona ermesi durumunda, ödemelere yeniden başlanmaktadır. Ödemenin süresi başlangıçta belirlenmiş olan toplam hak sahipliği süresinin sona erdiği tarihi geçememektedir[14].

g. İşsizlik Ödeneği Alırken Yapılması Gerekenler

İşsizlik ödeneği alınan süre içinde;

- ikamet adresinin değişmesi,

- herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşundan yaşlılık aylığı alınması,

- yetkili sağlık kuruluşunca istirahatli kılınması,

- silahaltına alınılması,

- yurtdışına çıkılması,

- bir işte çalışmaya başlanması veya

- mahkeme kararıyla işe iade edilmesi,

hallerinde durum 15 gün içinde en yakın İŞKUR birimine veya Alo170’e bildirilmelidir.

İşsizlik ödeneğinden yararlananlar, kendi kusuru ve bilgilerdeki eksiklik veya yanlışlık nedeniyle yapılan fazla ödemeleri yasal faizi ile birlikte ödemek zorundadır[15].