HAYVANLARIN HUKUKİ STATÜSÜ

GİRİŞ

Hayvanlar, ekosistemin devamlılığı için gerekli en önemli varlıklardan biridir. İlk çağlarda hayvanlardan korunan insan, zamanla bazı hayvanları evcilleştirmiş ve hayvandan ulaşım ve beslenmede yararlanmaya başlamıştır.¹ Tüm dünyada hayvanların hukuki statüsüne ilişkin düşüncenin temel kaynakları din, felsefe ve bilim olmuştur.18.yy’da tarım toplumundan sanayi toplumuna geçilmesi sonucunda hayvanlar ile insanlar arasındaki ilişki değişime uğramıştır.² Hayvanlarla bağımız niceliksel olarak her alana yayılmış olsa da niteliksel olarak bu ilişki çoğunlukla insan merkezli bir sömürü anlayışı üzerine şekillenmiştir. Hukuk kuralları da, toplum tarafından, insan merkezli bakış açısı ekseninde oluşmuştur.³ Modern toplumlarda hayvanların hukuki statüsünün ne olacağı geçmişten günümüze değin tartışma konusu olmuştur. Bunun en önemli nedeni, dinsel, ekonomik ve kültürel nedenlerden dolayı hayvanların konumunun farklı yorumlanmasıdır.

Konuya ilişkin ana hatlarıyla 3 görüş bulunmaktadır;

1. Hayvanı Eşya Sayan Görüş

2. Hayvanı Kişi Benzeri Sayan Görüş

3. Hayvana Kişilik Tanıyan Görüş

Hayvanların hukuki konumuna ilişkin görüşler esasen, hayvanlara verilen toplumsal değerin bir yansımasıdır.Hayvan hakları ise, doğa yapısının bozulmasıyla insan yaşamının etkilenmesiyle gündeme gelmeye başlamıştır.⁴ Hayvanların korunması konusu, hayvanların hukuki statüsü konusuna göre oldukça eski bir konu olmasına rağmen, hayvanların hukuki konumu tartışmasıyla bu konuda aşama kaydedilmeye başlanmıştır. Hayvanlar; işkence ve kötü muameleden korunma hakkı, yaşam hakkı⁵ , beslenme hakkı gibi birtakım temel hak ve özgürlüklere sahiptir. Bu temel hak ve özgürlüklerin kapsamı, hayvanların hak objesi ya da hak süjesi olarak kabul edilmesine göre farklı şekillenmiştir. Olaya çok boyutlu bakabilmemiz açısından hayvanların hukuki statüsü konusu oldukça önemlidir. Çalışmamızın ilk bölümünde hayvanların hukuki statüsüne dair temel görüşleri ele alıyoruz. İkinci bölümümüzde ise Türk hukukunda ve mukayeseli hukukta hayvanların hukuki statüsünü inceliyoruz.

BÖLÜM 1

HAYVANLARIN HUKUKİ STATÜSÜNE DAİR TEMEL GÖRÜŞLER

1.1 Hayvanı Eşya Sayan Hukuki Görüş

Hayvanı eşya sayan hukuki görüşe göre, hukukun temel yapıtaşı haklardır ve hayvanlar hakkın objesidir. Hak, kişinin hukuken korunan menfaatleridir. Hukuken kişi, hak öznesi olarak tanımlanır. Hukuken kişi sayılan birisi, haklara ve borçlara sahip olur. Bu görüşe göre, hayvanların haklarını ilgiliye yöneltme iradesi yoktur varsa da henüz tespiti yapılamamıştır. Klasik hukuk öğretisine göre hayvanlar bir eşya türüdür.⁶ Roma hukukundan beri mevcut olan bu görüşe göre, hayvanlar hukuki anlamda eşyadır. Klasik çağlardan beri hayvanların akıl sahibi olmaması nedeniyle hak sahibi olmadığı söylenmektedir. Aristoteles’e göre insanlar, yaşayan varlıklar olarak tanrılar ile hayvanlar arasında bir yerdedir. Akıl sahibi olmak ve bilinçli davranışlar sergileyerek işlemler yapmak insana mahsustur. Hayvanlar, kölelerden farksızdır.⁷ Hayvanlar, insanların amaçlarının gerçekleşmesi için bir kaynaktır. Batılı felsefecilerin çoğu Aristoteles’in düşüncesine katılmaktaydı.⁸Tek tanrılı dinler ise, hayvanın insan kullanımı için yaratıldığını ancak hayvanlara eziyet edilmemesi gerektiği, Tanrı’nın bütün yarattıklarının merhameti hak ettiği düşüncesinden hareket etmektedir. Aquinalı Thomas, insan ile hayvan arasındaki en önemli farkın akıl olduğunu ve insanın konumunun hayvanların üstünde olduğunu belirtmiştir.  Descartes, hayvanların makineden farksız olduklarını dolayısıyla acı hissetmediklerini, yenilebilir, üzerinde deney yapılabilir varlıklar olduğunu söylemektedir.⁹Kant ise, hayvanların akla sahip olmayan canlılar olduklarını, insanların hayvanlara iyi davranması gerektiğini söyler.¹⁰ Ancak bu ahlaki davranışın, ,insanın kendisine karşı hissettiği yükümlülükten kaynaklandığını söylemektedir. Carbonnier’ye göre, hukuk öznesi sadece insandır.¹¹

Kanunların insanlar tarafından oluşturulduğu bir düzlemde hayvanı eşya sayan görüşün esası¹²; insanların hayvanlar üzerinde kurduğu hegemonyaya ve kişi olma hakkının insana özgü olduğu, hayvanların irade, zeka ve bilinç sahibi olmadığı düşüncesine dayanmaktadır.¹³ İnsan, faydacı bir yaklaşımla doğa üzerinde kıymetli gördüğü her şeyi sahiplenmektedir.¹⁴ İnsanı merkeze alan antroposantrik yaklaşımdan hareket eden bu görüşte, düzen çıkarlara göre oluşturulmaktadır.¹⁵ İnsanlar, hayvanları sömürerek birtakım çıkar ve hazlar elde etmektedir. Bu nedenle genellikle hayvanlara ilişkin getirilen düzenlemeler, onlara bir hak vermekten ziyade onları korumaya yöneliktir.¹⁶ Hukukta, hayvanların korunmasına yönelik düzenlemeler mevcuttur. Ancak bu düzenlemeler, hayvanlara yaşama hakkı sağlanması, onlara işkence yapılmasının önlenmesi gibi toplum vicdanının sağlanması amacı ile oluşturulmuş olup, hayvanların hak sahibi olma amacını taşımaz.

1.2 Hayvanı Kişi Benzeri Sayan Görüş

Bu görüşün hareket noktası, hayvanların insanlar ile denk tutulmasa da hayvanlara da buna benzer özel bir kişilik tanınabileceğidir. Bu görüşü savunan yazarlar, hayvanların korunmasını ve hayvanların insanlardan farklı bir hukuk öznesi olarak düzenlenmesini savunmaktadır. Hayvanlara özgü bu  hukuki statü oluşturulurken hukukumuzdaki tüzel kişiliği örnek gösterirler. Hukuk sistemi, ortak ve sürekli amaca hizmet etmek için bir varsayımdan hareket ederek gerçek kişi olan insanlar haricinde tüzel kişi terimine yer vermiştir. Hukukun ihtiyacı doğrultusunda, tüzel kişilik gibi bir hukuki statü oluşturulabildiyse, hayvanlara özgü bir hukuki statü yaratılmasının da mümkün olduğu savunulmaktadır.¹⁷ Bu görüşe göre hayvan, kendine özgü çıkarları bulunan bir hukuk sujesidir. Bu görüşe göre hukuken korunması gereken hayvanlara, insanlara benzetilmek yerine kendine özgü bir kişilik yaratılmalıdır. Hayvanları koruma derneklerinin dava ehliyetinin olması bu görüş savunucularının temel dayanaklarından biridir.

1.3  Hayvana Kişilik Tanıyan Görüş

Bu görüş, hayvanlarında insanlar gibi acı çekebilen ve hissedebilen varlıklar olmasından hareket etmektedir. Hayvanlar da insanlar gibi hissedebilen ve insanlar kadar olmasa da bilinçli şekilde hareket edebilen canlılardır.¹⁸Hak kavramının kaynağı konusunda faydacı teorisinin öncülerinden Bentham¹⁹’a göre, akıldan ziyade hayvanların acı çekip çekmediklerine odaklanılmalıdır.²⁰Çıkar teorisini savunan diğer yazar Singer’e göre, hayvanlar da hak sahibidir. İşkenceye uğrayan bir hayvanın acı duyacağını, hayvanın bu işkenceden korunmasında çıkarı olduğunu söyleyerek hayvanların da hak sahibi olduğunu savunmaktadır. Yarar ölçütünden hareket eden bu görüşe göre, hayvanlarında birtakım çıkarları vardır, hukukun amacı bu çıkarları korumaktır.²¹Peter Singer , hayvan özgürleşmesinin, menfaatlerin eşit bir şekilde gözetilmesi²² ile gerçekleşeceğini söyler.²³Regan’a göre, hayvanlar eşya değildir. Yaşayan bir varlık olarak insan diğer varlıklardan üstün olamaz. Hayvanlar asla salt araçlar olarak değerlendirilmemelidirler.²⁴Francione, Singer ve Regan’ın görüşlerinden beslenmiştir. Singer gibi, Francione da hissedebilirliğin hukuki konum için gerekli bir kıstas olduğunu söylemektedir. Regan’ın söylediği gibi bütün canlıların hukuki statüsünün eşit olduğunu savunur.²⁵ Ancak Regan’dan farklı olarak Francione varlıkların hissedebilir olma ve olmama kriterinden hareket etmiştir. Hissedebilir canlıların çıkarları eşittir. Francione, hissetmeyen canlıların hukuki statüsü olmadığını ileri sürer.²⁶ Abolisyonist görüşün(köleliğin kaldırılması akımı) öncülerinden Francione’ye göre, hayvanların mülk olarak kullanımlarının tamamen terk edilmesi gerekmektedir.²⁷Türk hukukunda hayvana kişilik tanıyan görüşün savunucusu Prof.Dr.İsmet Sungurbey’dir. Prof.Dr.İsmet Sungurbey’e göre hayvanlara bağımsız bir hukuki statü oluşturulmalıdır. Bu hukuki statü sadece yaşam hakkı ile sınırlı da olabilir. Hukuki statü tanınması noktasında cenin kavramından hareket eder. Nasıl ki cenine kayyım tayin edilebiliyorsa veya cenin temel hak olan yaşama hakkına sahipse  hayvanlara da aynı şekilde bir hukuki statü kazandırılmasını savunmaktadır.²⁸

BÖLÜM 2

TÜRK HUKUKUNDA VE MUKAYESELİ HUKUKTA HAYVANLARIN HUKUKİ STATÜSÜ

2.1 Türk Hukukunda Hayvanların Hukuki Statüsü

Hayvanlar TMK’ya göre kişi değillerdir. TMK’ya göre kişi, haklara ve borçlara sahip olma iktidarına sahip bulunan varlıklardır.Hukukumuzda hayvanların korunmasına ilişkin düzenlemeler olsa da bu düzenlemeler hayvanları hak sahibi yapmamaktadır. Türk hukukunda hayvanların hukuki niteliği ile ilgili özel bir düzenleme olmaması sebebiyle bazı yazarlar hayvanları, taşınır eşya olarak nitelendirmektedir.²⁹ Bazı yazarlar ise, hayvanların, eşyadan farklı sui generis bir statüde olduğunu savunmaktadır.³⁰TMK m.683’e göre, ‘’ Bir şeye malik olan kimse, hukuk düzeninin sınırları içinde, o şey üzerinde dilediği gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir ’’. Ancak hukukumuzda hayvanlara karşı gerçekleştirilen tasarruflar, sınırlanmıştır. Hayvan üzerindeki mülkiyet hakkı,  başkalarının haklarına müfrit derecede gasp edecek şekilde kullanılamaz.³¹Hayvanlar üstünde gerçekleştirilecek tedaviler ile tedavi amacı olmaksızın hayvanlara acı çektirebilecek genetik kimlik değiştirme işlemlerinin patent koruması dışında bırakılması(6769 SMK m.82/III/c-d), hayvanların mülkiyeti saklı tutma sözleşmesine konu olamaması(TMK 764/2) , hayvanlar üzerindeki tasarrufları sınırlayan düzenlemelerdir.³² TMK’ya göre hayvanlar, teslim şartı aranmaksızın sicile kayıt ile rehne konu edilebilmektedirler.³³ Bu istisnai düzenlemenin nedeni, hayvanların canlı olması ve rehinde teslim şartının olması durumunda telafisi güç veya imkansız durumların önüne geçilmesini sağlamaktır.Türk hukukunda hayvanları korunması ile ilgili olarak, Anayasanın 56. Ve 169. maddelerinde TCK’ nun 181,182.maddelerinde hüküm bulunmaktadır. Hayvanları Koruma Kanunu ise konu ile ilgili özel bir yasadır. Bu kanun ile ; hayvanların alelade bir eşya ile eşdeğer tutulmasına engel olunmuş³⁴ ve kanunun ilk maddesine göre ‘’Hayvanların rahat yaşamlarını ve hayvanlara iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, hayvanların acı, ıstırap ve eziyet çekmelerine karşı en iyi şekilde korunmalarını, her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamak amaçlanmıştır’’.1978 tarihli Paris Hayvan Hakları Bildirgesi ile Avrupa Hayvanları Koruma Sözleşmesi dikkate alınarak oluşturulan, 24.06.2004 tarihli 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu’nda hayvanların eşya olmadığına yönelik bir düzenleme yer almamakla birlikte, Hayvanları Koruma Kanunu 5.m. 5.f.’da ‘’ Ticari amaç güdülmeden bilhassa ev bahçesi içerisinde bakılan ev ve süs hayvanları sahiplerinin borcundan dolayı haczedilemeyeceği’’  açıklanarak bu türdeki hayvanların farklı bir statüde olduğu nitelendirilmiştir diyebiliriz.

TCK’da ise hayvanın tanımı yapılmamış ve çoğunlukla mal olarak nitelendirilmiştir. Bu nedenle de TCK’da genellikle korunan hukuki yarar, hayvanın maliki , zilyedi veya üçüncü bir kişi üzerinden düzenlenmiştir. Ana kavram olarak yaşam hakkı kapsamında hayvanlar suçun korunan hukuki yararı haline gelmiştir.Kökleri Roma Hukukuna dayanan hayvanların yol açtıkları zararlardan hayvan sahiplerinin sorumlu tutulması kuralının TCK’daki uzantısı madde 177’dir.³⁵ TCK m.177’ye göre  ‘’ Gözetimi altında bulunan hayvanı başkalarının hayatı veya sağlığı bakımından tehlikeli olabilecek şekilde serbest bırakan veya bunların kontrol altına alınmasında ihmal gösteren kişi, altı aya kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.’’ İlgili maddede gözetim altında bulunan hayvan denmesi sebebiyle, suçun faili hayvanı gözetim altında tutmakla yükümlü kişilerdir ve söz konusu suç, somut tehlike suçudur.³⁶ Sahipsiz hayvanların gerçekleştireceği tehlike yaratacak suçlarda, TCK’ya gidilemeyecek ancak idarenin sorumluluğuna gidilebilecektir.Hayvanların çoğunlukla bir mal olduğu düşüncesiyle oluşturulan mevzuatımızda , hayvanlara karşı işlenen suçlarda Kabahatler Kanunu uygulanıyordu. Bu kapsamda verilen cezalar düşük idari cezalardı. Bu durum toplumda tepkilere yol açıyor ancak ‘’kanunsuz ceza olmaz’’ kuralı gereğince daha caydırıcı ve kamuoyu  vicdanını rahatlatıcı yaptırımlar verilemiyordu .Bu durum mevzuatta değişiklik yapılmasını gerekli kılmış ve 7332 Sayılı “Hayvanları Koruma Kanunu ile Türk Ceza Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” 14 Temmuz 2021 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ile ‘’süs hayvanı’’ kavramı kaldırıldı..Türk Ceza Kanunu’nun “Mala Zarar Verme” başlıklı 151’inci maddesinin ikinci fıkrası kapsamında sahipli hayvanlar mal olarak değerlendiriliyordu. Yeni düzenlemeyle Türk Ceza Kanunu’nun 151’inci maddesinin ikinci fıkrası yürürlükten kaldırılmıştır. İlgili hüküm ‘’ Haklı bir neden olmaksızın, sahipli hayvanı öldüren, işe yaramayacak hale getiren veya değerinin azalmasına neden olan kişi hakkında mağdurun şikayeti üzerine, dört aydan üç yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılmaktaydı’’. Bu düzenleme hayvanları; sahipli ve sahipsiz hayvan olarak ikiye ayırmakta ve sahipli hayvanlara verilen zararın cezası TCK’da düzenlenirken, sahipsiz hayvanlara yönelik zarar verici fiillerin yaptırımı Hayvanları Koruma Kanunu’nda düzenlenmişti. Sahipli hayvan , sahipsiz hayvan yönünden bir ayrıma gidilmesi hayvanın eşya statüsü savını güçlendirmekteydi.³⁷ Dolayısıyla hayvanın eşyadan farkı bir hukuki statüye sahip olduğunun her şeyden önce bir can olduğunun yönünde önemli bir somut adım atıldı.

5199 sayılı Kanunda yer alan  “ev hayvanı” kavramına tüzel kişilerin sahipliğinde bulunan hayvanlar da dâhil edilerek kapsam genişletilmiştir. Ve en önemlisi, Hayvanlara işkence ve zalimce müdahalede bulunan kişilere hapis cezası getirildi. Hayvana, maliki tarafından zarar verilmesi durumunda, hayvanın sağlığına kavuşması için tazminat talep edebileceğine ve tazminat talep edilebilecek kişiye ilişkin bir hüküm bulunmaması mevzuatımızdaki önemli bir açıktır³⁸ ve bu konunun da düzenlenmesi gerekmektedir.TBK m.67’ye göre, ‘’ Bir hayvanın bakımını ve yönetimini sürekli veya geçici olarak üstlenen kişi, hayvanın verdiği zararı gidermekle yükümlüdür. Hayvan bulunduran, bu zararın doğmasını engellemek için gerekli özeni gösterdiğini ispat ederse sorumlu olmaz. Hayvan, bir başkası veya bir başkasına ait hayvan tarafından ürkütülmüş olursa, hayvanı bulunduranın, bu kişilere rücu hakkı saklıdır. ’’ Hayvan idare edenin sorumluluğunun genel şartları; zarar, uygun illiyet bağı ve hukuka aykırılıktır. Sorumluluğun özel şartları ise; zarar verenin bir hayvan olması ve zararın bu hayvanın hareketinden kaynaklanması ve hayvanın belli bir kimsenin idaresi, hakimiyeti altında olmasıdır.³⁹TBK m.68’e göre ise ‘’ Bir kişinin hayvanı, başkasının taşınmazı üzerinde bir zarar verdiği takdirde, taşınmazın zilyedi, o hayvanı yakalayabilir, zararı giderilinceye kadar alıkoyabilir; hatta durum ve koşullar haklı gösteriyorsa hayvanı diğer yollarla etkisiz hâle getirebilir. Bu durumda, taşınmazın zilyedi derhâl hayvan sahibine bilgi vermek ve sahibini bilmiyorsa, onun bulunması için gerekli girişimleri yapmak zorundadır. ’’ Hayvan bulunduranın sorumluluğu, kusursuz ve özen sorumluluğudur. Bu sorumluluğun doğabilmesi için; hayvanın bir hareketinin bulunması, bu hareketten doğan bir zarar bulunması, hayvanın hareketi ile zarar arasında uygun illiyet bağı bulunması, hayvan bakımının ve yönetiminin bir kişi üstlenilmiş olması ve hayvan bulunduranın kurtuluş kanıtı getirememiş olması gerekir. Hayvan bulunduran bu şartların gerçekleşmesi durumunda, üçüncü kişinin uğramış olduğu maddi ve manevi zararları tazmin etmekle yükümlüdür.Ayrıca, 2872 sayılı Çevre Kanunu, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu, , 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri Bitki Sağlığı, Gıda Ve Yem Kanunu ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu gibi özel kanunlarda hayvanların korunmasına yönelik hükümler bulunmaktadır.

2.2 Mukayeseli Hukukta Hayvanların Hukuki Statüsü

Hukuk sistemlerinde yaygın olan düzenleme, hayvanların eşya olarak ele alınması olsa da istisnai düzenlemeler de bulunmaktadır. Son zamanlarda hayvanların sıklıkla ticari amaçla kullanılması, kötü muamelelere maruz kalması nedeniyle modern hukukta birtakım değişiklikler yapma gerekliliği hasıl olmuştur.⁴⁰Hayvanın duyarlığını göz önüne alan ilk düzenleme⁴¹, İngiltere’de gerçekleştirilmiştir. İngiltere’de hayvanlar hissedebilen varlıklar olarak kabul edilirken, Avusturya’da hayvanlar, insanların bakma sorumluluğu olduğu insanlara eş varlıklar olarak kabul edilmiştir.⁴²Fransız Medeni Kanunu’nda 16.02.2015 tarihinde yapılan değişiklikle, hayvanlar, cansız varlıklardan farklı bir hukuki statüye kavuşturulmuştur. Fransız Hukukunda hayvan, ‘’duyarlılığa sahip canlı varlıklar’’ olarak nitelendirilmektedir. ⁴³ İsviçre, Almanya, Avusturya hukuk sistemlerinde de, hayvanlar artık eşya olarak kabul edilmemektedir. Avusturya’da 1988 , Almanya’da 1990, İsviçre medeni kanununda 2003 yılında yapılan yasal düzenlemelerle ‘’Hayvanlar eşya değildir. Hayvanlara ilişkin özel hüküm bulunmayan hallerde, bunlara eşyalara ilişkin hükümler uygulanır.’’ hükmü getirilmiştir.(Bkz. Alman Medeni Kanunu 90/a, İsviçre Medeni Kanunu m.641a ve Avusturya Medeni Kanunu 285/a). Bu hüküm hayvanların ne olduğunu açıklamaktan çok hayvanların ne olmadığını açıklamaktadır. ⁴⁴ Bu hüküm esasen, hayvanları ne eşya ne de kişi olduğunu, bunların haricinde bir hukuki statüye sahip olduğuna da işaret etmektedir. Kanun gerekçesinde bu düzenlemenin amacının, hayvan ile eşya arasında fark oluşturulması ve hayvanların kanunlar ile özel olarak korunması ve bunların neticesinde hayvanların hukuki durumunun iyileştirilmesidir.⁴⁵.Böylece hayvanlara özgü (sui generis) bir hukuki statü oluşturulmuştur. Buradaki en önemli husus, Türk hukuk sistemimizden farklı olarak hayvanın eşya olmadığının belirtilmesidir.

İsviçre’de evcil hayvanlara zarar verilmesi halinde; hayvanın piyasa değerini aşan tedavi masraflarının tazmini talep edilebilmektedir. Tazminat hesabında hayvanın duygusal değeri de hesaba katılmaktadır.⁴⁶ Duygusal değer, hayvan ile insan arasındaki duygusal ilişkinin değeridir. Bu durum, ticari veya yatırım amacı olmadan ev ortamında tutulan hayvanın ölmesi veya yaralanması halinde geçerlidir. Türk hukukunda haksız fiil sonucunda hayvanların  uğradığı zararlar sebebiyle manevi tazminat talebi, Yargıtay’ın çeşitli kararlarında reddedilmiştir. Mevzuatımızda, İsviçre’deki gibi açık bir düzenleme olmamasına rağmen, hakim somut olaya bakarak, TBK m.58 dayalı olarak manevi tazminatı kabul etmesi yerinde bir hareket olacaktır.⁴⁷ Ancak konu ile ilgili takdiri hakime bırakmamak için mevzuatımızda İsviçre’deki gibi bir düzenleme yapılması gerekmektedir.

SONUÇ

Hayvanlar; hareket kabiliyeti olan, içgüdüleriyle hareket eden duygusal canlı varlıklardır. Tarih boyunca, insanların hayvanları konumlandırması felsefeye, dini inançlara ve bilime göre şekillenmiştir. Bu doğrultuda hayvanların hukuki statüsü üç ana başlık çerçevesinde tartışılmıştır. Hayvanı eşya sayan görüş, hayvanı kişi benzeri sayan görüş ve hayvana kişilik tanıyan görüş.

Hayvanı eşya sayan görüş, insan merkezci yaklaşımla olayı değerlendirerek ve hayvanların hak sahibi olamayacağını söylemiştir. Bu görüşün öncüleri, hayvanların korunması noktasında ise mutabakat olmuşlardır. Hayvanı kişi benzeri sayan görüş, hayvanlara kendilerine özgü bir hukuki statü tanınması gerektiğini savunmaktadır. Bu görüşü savunurken tüzel kişilik kavramını örnek gösterirler. Hukuk tekniğinde nasıl ki gerçek kişi insan dışında yer alan kişi ve mal topluluklarına kişilik tanındıysa, hayvanlara da kişi benzeri bir hukuki statü oluşturulabileceğini savunurlar. Hayvanlara kişilik tanıyan görüşe göre ise, hayvanların da insanlar gibi duyguları olduğu ve acı çekebilen varlıklar olduğu savından hareketle, hayvanlara kişilik tanınması gerektiğini iddia etmektedirler. Faydacı teoriden hareket eden Singer’a göre, hayvanların acıyı ve hazzı hissetme kabiliyetine sahip olması, hayvanları da hak sahibi kılar. Yazara göre, hayvanların özgürleşmesi menfaatlerinin eşit gözetilmesini ile gerçekleşecektir. Regan; hayvan haklarını koruyan mevcut düzenlemelerin yeterli olmadığını iddia eder ve hayvanların gıda, deney, giyim veya eğlence maksadıyla kullanılmalarına karşı çıkar. Regan’a göre hayvanlar da hayatın öznesidir.Bu sebeple hukuki statü olarak insanlarla eşittirler. Abolisyonist görüşün öncülerinden Gary L. Francione ise, hayvanların mülk statülerinin sona erdirilmesi ve hayvan kullanımının tamamen terk edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Francione’ye göre hayvanların tek temel hakkı, mülk olmama hakkıdır. Hayvana kişilik tanınırsa, hayvanlar hak ve borç sahibi olacaktır. Hayvan, işkence ve kötü muameleden korunma hakkı, bedensel bütünlüğünün korunması hakkı, yaşam hakkı , beslenme hakkı, barınma hakkı gibi temel hak ve özgürlüklere sahiptir. Ancak hayvanın cezai ehliyetinin , sözleşmesel ve sözleşme dışı sorumluluğunun olması mümkün değildir. Hayvanlara insan düzeyinde kişilik tanınması mantık çerçevesinde olanaksızdır. Kanımca, hayvanlar kısmi hukuk öznesidir. Hayvanlara, insana özgü kuralları uygulamak mümkün olmadığı gibi eşyaya ilişkin kuralları uygulamak da mümkün olmamalıdır ve hayvanlara özgü hukuki statü oluşturulmalıdır. Türk hukukunda da batı hukukundaki gibi hayvanların eşya olmadığına yönelik medeni kanuna bir düzenleme getirilmesi uygun olacaktır. Hukuki anlamda eşya, sınırlanabilir, üzerinde hukuki hakimiyet sağlanabilecek, ekonomik değer taşıyan ve  kişisel olmayan cismani varlıklardır. Hayvanlar hissedebilen canlı varlıklar olarak eşyadan ayrılır. Batı mevzuatındaki, özel düzenleme bulunmayan hallerde hayvanlara eşyalara ilişkin hükümler uygulanacağı ile ilgili düzenlemenin bizim mevzuatımıza da getirilmesi mevzuatımızdaki muğlaklığın önlenmesi için gereklidir.Medya çağı olarak bilgiye ve haberlere kolay ulaştığımız bu zamanlarda, hayvanlara karşı işlenen suçlara verilen cezaların caydırıcı olmaması, toplumumuzda büyük tepkilere yol açmış ve bunun azımsanmayacak etkisiyle 9/7/2021 tarihinde 7332 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile Türk Ceza Kanunu’nda değişiklik yapılmasına dair kanun kabul edilmiştir. Getirilen düzenlemeler çoğunlukla yerinde olmakla beraber yeterli değildir. Artık hayvanlara yönelik suçlara ilişkin yargılama idarenin yazılı başvurusuna bağlanmıştır. Bu yetkinin sadece idareye verilmesi sebebiyle söz konusu suçlar cezasız kalabilir. ⁴⁸ Anayasa mahkemesi, 28/A maddesinin sekizinci fıkrasının birinci cümlesinin( ‘’Sahibi tarafından işlenen suçlar da dahil olmak üzere bu maddede belirtilen suçların işlenmesi halinde soruşturma yapılması Tarım ve Orman Bakanlığının il veya ilçe müdürlüklerinin Cumhuriyet başsavcılığına yazılı bir başvuruda bulunması gerekir. Bu başvuru muhakeme şartı niteliğindedir.’’) iptal talebinin reddine karar verse de başvuru yapılma konusunda takdirin idareye bırakılması yerinde değildir, bu hükmün değiştirilmesi gerekmektedir. İsviçre Medeni Kanunu’ndaki gibi hayvanlar lehine yapılacak ölüme bağlı tasarrufların yükleme olarak kabul edileceği hukukumuzda hükme bağlanabilir. Mevzuatımızda; Ölen veya ağır bir şekilde yaralanan hayvanlar için de manevi tazminata hükmedilebileceğine ilişkin hüküm konması ve ev hayvanlarına verilen zararın hesabında ‘’duygusal değerin’’ hesaba katılmasına ilişkin düzenleme yapılması yerinde olacaktır.

^{------------------}

¹ LEWİN, Roger: ‘’Modern İnsanın Kökeni’’, çev. Nazım Özüaydın, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, İstanbul, 1999, s.30 vd.

² YOUNT, Lisa: ‘’Animal Rights’’, Revised Edition, Infobase Publishing, USA 2008, S.4.

³ CULLİNAN, Cormac: ‘’Vahşi Hukuk’’, çev. Meral Gündoğmuş, Y. 2014 ,s.81.

⁴ YILMAZ Halil, ”Hayvan Haklarına Bakış”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2006,S.62 s. 212.

⁵ SİNGER, Peter: ‘’Animal Liberation or Animal Rigthts?, 1987, C.70, S.1, The Monist Animal Rights, s.4.

⁶ ERTAŞ, Şeref: ‘’ Çevre Hukuku ve Hayvan Hakları Hukuku’’, İzmir 2012, s.477.

⁷ ARİSTOTELES:’’ Politika’’, çev. Mete Tuncay, İstanbul 1993, s.85.

⁸ DEGRAZIA, David : ‘’ Hayvan Hakları ’’, çev. Hakan GÜR, Ankara 2006, s.14.

⁹ HURSTHOUSE, Rosalind: ‘’Ethics, Humans and Other Animals’’,2000, s.83 vd.

¹⁰ KILIÇ, Selim: ‘’ Modern Toplumda Hayvan Hakları Üzerine Felsefi Bir Yaklaşım’’, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 2015, S.22, s.102.

¹¹ KOÇHİSARLIOĞLU, Cengiz/SÖĞÜTLÜ ERİŞGİN, Özlem:’’ Hayvanın Hukuki Konumu’’, Yaşar Üniversitesi Elektronik Dergisi: Prof. Dr. Aydın Zevkliler e Armağan, C. 8 , İzmir 2013, s.1716. ; CUMALIOĞLU, Emre: ‘’ Medeni Hukukta Hayvan Hakları ve Hayvanlar Üzerindeki Hak’’, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Seref Ertaş’a Armağan, Ankara 2017, C.1, 1.B., s.1694.

¹² DAMBİEC, Dieter: Enhancing the Legal Status of Animals - http://proutglobe.org/2013/03/enhancing-the- legal-status-of-animals-part-1/ ,(ET:17.05. 2023).

¹³ ÇELEBİ, Özgün: ''Kişi ve Eşya Ayrımı Bağlamında Hayvanların Hukuki Statüsü'', İstanbul Hukuk Mecmuası,C.76, S.2, Nisan 2018, s.572.

¹⁴ KILIÇ, s. 93.

¹⁵ ERÇEKİÇA, Mustafa: ‘’ Uluslararası Hukukta İnsan Dışı Hayvanlar ve İnsan Dışı Hayvanların Birey Olarak Uluslararası Hukuk Süjeliği , Legal Hukuk Dergisi, Kasım 2020, S.215, s.4983.

¹⁶ ERÇEKİÇA,4987.

¹⁷ KOÇHİSARLIOĞLU /SÖĞÜTLÜ ERİŞGİN, s.1695.

¹⁸ UYUMAZ, Alper: ‘’ Bir Hukuk Sorunsalı Olarak Güncel Gelişmeler Işığında Türkiye’de Hayvan Hakları’’, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2016, S.3, 1.B. , s.139.

¹⁹ SİNGER, Peter: ‘’Hayvanın Özgürleşmesi’’, çev. Hayrullah Doğan,2018, s.17.

²⁰ NART, Serdar: ‘’Ev Ve Süs Hayvanlarının Konuttan Tahliye Edilmesi’’, Dokuz Eylül Hukuk Fakültesi Dergisi, C.22, S.1, İzmir 2020, s.134.

²¹ SİNGER, s.7.

²² ARIKAN, Engin: ‘’Hayvan Hakları İnsan Hukuku’’, 2016,s.12.

²³ SİNGER, s.42.

²⁴ REGAN, Tom: ‘’Case for Animal Rights’’, University of California Press, USA, 1983, s.102.

²⁵ FRANCIONE, L. Gary: ‘’Animal Rights:An Incremental Approach’’, Animal Rigths The Change Debate,New York Universıty Press, 1996, , s.50.

²⁶ FRANCIONE, L. Gary: ‘’Introduction To Animal Rights’’,2000,s.140.

²⁷ OLGUN, Hakan: ‘’ Batı Felsefesinde Hayvanın Ahlâkî Statüsü: Francione’nin Abolisyonizmi Üzerine Bir Değerlendirme’’, OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.15 S.25, Y.2020, s.3920.

²⁸ SUNGURBEY, İsmet: ‘‘Ceninin Ve Hayvanların Kişiliği Sorunu’’, İstanbul Barosu Hayvan Haklarına Hukuki Yaklaşım, Özel Sayı, Mayıs 2008, s.143.

²⁹ ERTAŞ ,s.33 ; UYUMAZ, s.146.

³⁰ KOÇHİSARLIOĞLU/SÖĞÜTLÜ ERİŞGİN, s.1575.

³¹ ACABEY, M. Beşir: Hayvanların Çevreye Verdikleri Zararlardan Doğan Sorumluluk, Prof. Dr. İrfan Baştuğ Anısına Armağan, Ankara 2001, s.102-103.

³² CUMALIOĞLU, s.578.

³³ ERDEM, Mehmet: ‘’ Sicili Hayvan Rehni’’, İş Dünyası Ve Hukuk Dergisi, Prof. Dr. Tankut Centel'e Armağan, İstanbul 2011, s.991 vd.

³⁴DEMİRSATAN, Barış: ‘’Boşanmada Ev Hayvanlarının Hukuki Durumu’’, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2020, S.3,1.B,s.141.

³⁵ TÜRKOĞLU ÖZDEMİR, Gökçe: ‘’Roma Hukukunda Hayvanların Yol Açtıkları Zararlardan Doğan Sorumluluk’’, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2006, S.2, 1.B,s. 69.

³⁶ ERCAN TAŞKIN, Ozan: ‘’ Genel Tehlike Yaratan Suçlara İki Örnek İnsaat veya Yıkımla İlgili Emniyet KurallarIna Uymama ve Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması Suçları’’, Ceza Hukuku Dergisi, Aralık 2016, S.32, 1.B. , s.75. ; BAHADIR , Uğur: ‘’ Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması (TCK m. 177)’’, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 2016, S.24, 1.B, s.602. ; YENERER ÇAKMUT, Özlem: ‘’Türk Ceza Yasasında Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Birakılması Suçu’’, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Mehmet Akad’a Armağan, İstanbul 2012, s.933 ; MEMİŞ KARTAL, Pınar: ‘’ Türk Ceza Hukukunda Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması veya Kontrol Altına Alınmasında İhmal Suçu, Dokuz Eylül Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Durmuş Tezcan’a Armağan,2019 İzmir, C.1, 1.B. , s. 327 vd.

³⁷ ÇİLENTİ KONURALP, Ayşen/ KONURALP, Onur Emre: ''Türk Hukukunda Hayvanların Korunma(ma)sı '', Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.6, S.1, Nisan 2021, , s.77.

³⁸ YILMAZ, s.228.

³⁹ BERKSOY, İrem: ‘’Hayvan İdare Edenin Sorumluluğu’’, Legal Hukuk Dergisi, Temmuz 2007, S.55, 1.B,s.2192 ; KÖROĞLU, Emre: ‘’ Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu’’, Yargıtay Dergisi, 2018, S.2, s.225 ; ALTUNEL, Mesude: ‘’Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu’’, Yargıtay Dergisi,C.47, S.2, Nisan 2021, s.586 ; KASAP, Atilla: ‘’ Güncel Gelişmeler Işığında Hayvan Bulunduranın Sorumluluğunda Objektif Özen Yükümlülüğünün Tayinine İlişkin Öneriler’’, Terazi Hukuk Dergisi, Kasım 2022, S.195,B.1, s. 135.

⁴⁰ UYUMAZ, s.141.

⁴¹ GARNER, Robert: ‘’The political theory of animal rights’’ Manchester University,2005, s.5.

⁴² KOÇHİSARLIOĞLU/SÖĞÜTLÜ ERİŞGİN, s.1705.

⁴³ ÖZEN İNCİ, Zekiye: ‘’ Güncel Gelişmeler Işığında Türkiye’de Hayvanların Ceza Hukuku Bakımından Korunması’’, İstanbul Aydin Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2019, S.1, s.7.

⁴⁴ AKSOY, Hüseyin Can: ‘’ Türk ve İsviçre Hukuklarında Evcil Hayvanlara Verilen Zararlara İliskin Özel Hukuktan Doğan Sorumluluk’’, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Mart,Nisan 2017, S.129, 1.B, s.163.

⁴⁵ GENÇ ARIDEMİR, Arzu: ‘’Hayvanların Hukuki Konumlarının İyileştirilmesi Amacıyla İsviçre Medeni Kanunu İle Borçlar Kanunu’nda Yapılan Değişikliklere Genel Bir Bakış’’, Prof.Dr.Hüseyin Hatemi'ye Armağan, İstanbul 2009, ss.328.

⁴⁶ AKSOY,s.164.

⁴⁷ AKSOY,s.192.

⁴⁸ Bkz. 24.03.2022 tarihli, 2021/97 E. 2022/36 K. Sayılı Anayasa Mahkemesi Kararı.

KAYNAKÇA

ACABEY, M. Beşir: Hayvanların Çevreye Verdikleri Zararlardan Doğan Sorumluluk, Prof. Dr. İrfan Baştuğ Anısına Armağan, Ankara 2001, s.100-125.

AKSOY, Hüseyin Can: ‘’ Türk ve İsviçre Hukuklarında Evcil Hayvanlara Verilen Zararlara İliskin Özel Hukuktan Doğan Sorumluluk’’, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Mart,Nisan 2017, S.129, 1.B, s.161-195.

ALTUNEL, Mesude: ‘’Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu’’, Yargıtay Dergisi,C.47, S.2, Nisan 2021, s.581- 596.

ARIKAN, Engin: ‘’Hayvan Hakları İnsan Hukuku’’, 2016.

ARİSTOTELES: ‘’ Politika’’, çev. Mete Tuncay, İstanbul 1993.

BAHADIR , Uğur: ‘’ Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması (TCK m. 177)’’, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 2016, S.24, 1.B, s.599-620.

BERKSOY, İrem: ‘’Hayvan İdare Edenin Sorumluluğu’’, Legal Hukuk Dergisi, Temmuz 2007, S.55, 1.B,s.2185-2200.

ÇELEBİ, Özgün: ''Kişi ve Eşya Ayrımı Bağlamında Hayvanların Hukuki Statüsü'', İstanbul Hukuk Mecmuası,C.76, S.2, s.559-622, Nisan 2018.

ÇİLENTİ KONURALP, Ayşen/ KONURALP, Onur Emre: ''Türk Hukukunda Hayvanların Korunma(ma)sı '', Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.6, S.1, s.77-92, Nisan 2021.

CULLİNAN, Cormac : ‘’Vahşi Hukuk’’, çev. Meral Gündoğmuş, 2014.

CUMALIOĞLU, Emre: ‘’ Aslen Kazanım Hükümlerinin Hayvanların Yeni Hukuki Statüsü Bakımından Yorumu’’, Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2022, S.2, 1.B, s.443-466.

CUMALIOĞLU, Emre: ‘’ Medeni Hukukta Hayvan Hakları ve Hayvanlar Üzerindeki Hak’’, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Seref Ertaş’a Armağan, Ankara 2017, C.1, 1.B., s.573-610.

DAMBİEC, Dieter: Enhancing the Legal Status of Animals - http://proutglobe.org/2013/03/enhancing- the-legal-status-of-animals-part-1/ ,(ET:17.05. 2023).

DEGRAZIA, David : ‘’ Hayvan Hakları ’’, çev. Hakan GÜR, Ankara 2006.

DEMİRSATAN, Barış: ‘’Boşanmada Ev Hayvanlarının Hukuki Durumu’’, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2020, S.3,1.B,s.137-162.

ERCAN TAŞKIN, Ozan: ‘’ Genel Tehlike Yaratan Suçlara İki Örnek İnsaat veya Yıkımla İlgili Emniyet KurallarIna Uymama ve Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması Suçları’’, Ceza Hukuku Dergisi, Aralık 2016, S.32, 1.B. , s. 63-86.

ERÇEKİÇA, Mustafa: ‘’ Uluslararası Hukukta İnsan Dışı Hayvanlar ve İnsan Dışı Hayvanların Birey Olarak Uluslararası Hukuk Süjeliği , Legal Hukuk Dergisi, Kasım 2020, S.215, s.4981-5006.

ERDEM, Mehmet: ‘’ Sicili Hayvan Rehni’’, İş Dünyası Ve Hukuk Dergisi, Prof. Dr. Tankut Centel'e Armağan, İstanbul 2011, s.991-1009.

ERTAŞ, Şeref: ‘’ Çevre Hukuku ve Hayvan Hakları Hukuku’’, İzmir 2012.

FRANCIONE, L. Gary: ‘’Animal Rights:An Incremental Approach’’, Animal Rigths The Change Debate,New York Universıty Press, s.42-61, 1996.

FRANCIONE, L. Gary: ‘’Introduction To Animal Rights’’,2000.

GARNER, Robert: ‘’The political theory of animal rights’’ Manchester University,2005.

GENÇ ARIDEMİR, Arzu: ‘’Hayvanların Hukuki Konumlarının İyileştirilmesi Amacıyla İsviçre Medeni Kanunu İle Borçlar Kanunu’nda Yapılan Değişikliklere Genel Bir Bakış’’, Prof.Dr.Hüseyin Hatemi'ye Armağan, İstanbul, ss.327-349,2009.

HURSTHOUSE, Rosalind: ‘’Ethics, Humans and Other Animals’’,2000.

KASAP, Atilla: ‘’ Güncel Gelişmeler Işığında Hayvan Bulunduranın Sorumluluğunda Objektif Özen Yükümlülüğünün Tayinine İlişkin Öneriler’’, Terazi Hukuk Dergisi, Kasım 2022, S.195,B.1, s. 131-142.

KILIÇ, Selim: ‘’ Modern Toplumda Hayvan Hakları Üzerine Felsefi Bir Yaklaşım’’, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 2015, S.22, s. 91-122.

KOÇHİSARLIOĞLU, Cengiz/SÖĞÜTLÜ ERİŞGİN, Özlem:’’ Hayvanın Hukuki Konumu’’, Yaşar Üniversitesi Elektronik Dergisi: Prof. Dr. Aydın Zevkliler e Armağan, C. 8 , s. 1691-1725, İzmir 2013.

KÖROĞLU, Emre: ‘’ Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu’’, Yargıtay Dergisi, 2018, S.2, s.221-256.

LEWİN, Roger: ‘’Modern İnsanın Kökeni’’, çev. Nazım Özüaydın, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, İstanbul, 1999.

MEMİŞ KARTAL, Pınar: ‘’ Türk Ceza Hukukunda Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Bırakılması veya Kontrol Altına Alınmasında İhmal Suçu, Dokuz Eylül Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Durmuş Tezcan’a Armağan,2019 İzmir, C.1, 1.B. , s. 327-348.

NART, Serdar: ‘’Ev Ve Süs Hayvanlarının Konuttan Tahliye Edilmesi’’, Dokuz Eylül Hukuk Fakültesi Dergisi, C.22, S.1, İzmir 2020, s.123-170.

OLGUN, Hakan: ‘’ Batı Felsefesinde Hayvanın Ahlâkî Statüsü: Francione’nin Abolisyonizmi Üzerine Bir Değerlendirme’’, OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.15 S.25, s.3916 – 3948, 2020.

ÖZEN İNCİ, Zekiye: ‘’ Güncel Gelişmeler Işığında Türkiye’de Hayvanların Ceza Hukuku Bakımından Korunması’’, İstanbul Aydin Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2019, S.1, s.1-24.

REGAN, Tom: ‘’Case for Animal Rights’’, University of California Press, USA, 1983.

SİNGER, Peter: ‘’Animal Liberation or Animal Rigthts?, 1987, C.70, S.1, The Monist Animal Rights, s.3- 14.

SİNGER, Peter: ‘’Hayvanın Özgürleşmesi’’, çev. Hayrullah Doğan,2018.

SUNGURBEY, İsmet: ‘’Hayvan Hakları’’,Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi,1999 İstanbul.

SUNGURBEY, İsmet: ‘‘Ceninin Ve Hayvanların Kişiliği Sorunu’’, İstanbul Barosu Hayvan Haklarına Hukuki Yaklaşım, Özel Sayı, Mayıs 2008, s.140-149.

TÜRKOĞLU ÖZDEMİR, Gökçe: ‘’Roma Hukukunda Hayvanların Yol Açtıkları Zararlardan Doğan Sorumluluk’’, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2006, S.2, 1.B,s. 69-99.

UYUMAZ, Alper: ‘’ Bir Hukuk Sorunsalı Olarak Güncel Gelişmeler Işığında Türkiye’de Hayvan Hakları’’, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2016, S.3, 1.B. , s.133-184.

YENERER ÇAKMUT, Özlem: ‘’Türk Ceza Yasasında Hayvanın Tehlike Yaratabilecek Şekilde Serbest Birakılması Suçu’’, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof.Dr.Mehmet Akad’a Armağan, İstanbul 2012, s.929-947.

YILMAZ Halil, ”Hayvan Haklarına Bakış”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2006,S.62 s. 212-229. YOUNT, Lisa: ‘’Animal Rights’’, Revised Edition, Infobase Publishing, USA, 2008.