Hizmet sözleşmesi 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 393.maddesinde işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan süreyle işgörmeyi ve işverenin de ona zamana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi üstlendiği sözleşme olarak tanımlanır.
İşçinin işverene bir hizmeti kısmi süreli olarak düzenli biçimde yerine getirmeyi üstlendiği sözleşmeler de hizmet sözleşmesidir. Genel hizmet sözleşmesine ilişkin hükümler, kıyas yoluyla çıraklık sözleşmesine de uygulanır; özel kanun hükümleri saklıdır.
Türk Borçlar Kanunu’nda işçi ve işverenin borçlarından bahsedilmektedir. Bu borçların işçi ve işveren tarafından tam olarak bilinmesi işçinin üstlendiği işi doğru ve eksiksiz bir şekilde yerine getirmesini ve işveren tarafından işçinin haklarının ihlal edilmesinin önlenmesini sağlar.
İşçinin Borçları
1. Bizzat Çalışma Borcu
Sözleşmeden veya durumun gereğinden aksi anlaşılmadıkça, işçi yüklendiği işi bizzat yapmakla yükümlüdür. Sözleşmeyle işçinin yardım alabileceği ve işin bir kısmını başkasına yaptırabileceği kararlaştırılabilir.
2. Özen ve Sadakat Borcu
İşçi yüklendiği işi özenle yapmak ve işverenin haklı menfaatinin korunmasında sadakatle davranmak zorundadır. İşçinin işverene ait makineleri, araç ve gereçleri, teknik sistemleri, tesisleri ve taşıtları usulüne uygun olarak kullanması özen borcu kapsamındadır. Ayrıca işçi işin görülmesi için kendisine teslim edilmiş olan malzemeye özen göstermekle de yükümlüdür.
İşçi sadakat borcu kapsamında hizmet ilişkisi devam ettiği sürece, sadakat borcuna aykırı olarak bir ücret karşılığında üçüncü kişiye hizmette bulunamaz ve özellikle kendi işvereni ile rekabete girişemez.
İşverenin haklı menfaatlerinin korunması kapsamında ise işçi, iş gördüğü sırada öğrendiği, özellikle üretim ve iş sırları gibi bilgileri, hizmet ilişkisinin devamı süresince kendi yararına kullanamaz veya başkalarına açıklayamaz ve gerekli olduğu ölçüde işçi, hizmet ilişkisinin sona ermesinden sonra da sır saklamakla yükümlüdür.
Bu yükümlülüklerin yerine getirilmemesi haklı nedenle fesih ve tazminat talep edilmesine sebep olabilir
3. Teslim ve Hesap Verme Borcu
İşçi, üstlendiği işin görülmesi sırasında üçüncü kişiden işveren için aldığı şeyleri ve özellikle paraları derhâl ona teslim etmek ve bunlar hakkında hesap vermekle yükümlüdür. İşçi, hizmetin ifasından dolayı elde ettiği şeyleri de derhâl işverene teslim etmekle yükümlüdür.
4. Fazla Çalışma Borcu
398. maddede “Fazla çalışma, ilgili kanunlarda belirlenen normal çalışma süresinin üzerinde ve işçinin rızasıyla yapılan çalışmadır. Ancak, normal süreden daha fazla çalışmayı gerektiren bir işin yerine getirilmesi zorunluluğu doğar, işçi bunu yapabilecek durumda bulunur ve aynı zamanda kaçınması da dürüstlük kurallarına aykırı olursa işçi, karşılığı verilmek koşuluyla, fazla çalışmayı yerine getirmekle yükümlüdür. Özel kanunlardaki hükümler saklıdır.” Denmektedir. Bu maddeye göre işçinin çalışma süresi sözleşmeyle belirlenmiş olsa bile bazı durumlarda işçinin daha çok çalışma zorunluluğu bulunmaktadır. Zorunlu durumlarda işçinin fazla çalışmayı reddetmesi dürüstlük kuralına aykırılık oluşturmaktadır. İşçinin fazla mesaiyi kabul etme zorunluluğunun belirli şartları vardır. İlk şart zorunluluğunun doğmuş olmasıdır. İkinci ve en önemli şart işçinin gücünün ve durumunun fazla çalışmaya uygun olmasıdır. Üçüncü ve son şart ise TBK’nın 402. maddesinde de belirtildiği üzere işçiye fazla çalışması için normal çalışma ücretinin en az yüzde elli fazlasıyla ödeme yapılması veya ücret yerine uygun bir zamanda fazla çalışmayla doğru orantılı olarak izin verilmesidir.
5. Düzenlemelere ve Talimata Uyma Borcu
TBK 399. Maddeye göre işveren, işin görülmesi ve işçilerin işyerindeki davranışlarıyla ilgili genel düzenlemeler yapabilir ve onlara özel talimat verebilir. İşçiler, bunlara dürüstlük kurallarının gerektirdiği ölçüde uymak zorundadırlar. Verilen talimatlar işle ve işin gereğiyle ilgili olmalıdır. İşle ve işin gereğiyle ilgili olmayan talimatlara işçi uymak zorunda değildir.
6. İşçinin Sorumluluğu
İşçi, işverene kusuruyla verdiği her türlü zarardan sorumludur. Bu sorumluluğun belirlenmesinde; işin tehlikeli olup olmaması, uzmanlığı ve eğitimi gerektirip gerektirmemesi ile işçinin işveren tarafından bilinen veya bilinmesi gereken yetenek ve nitelikleri göz önünde tutulur.
İşverenin Borçları
1. Ücret Ödeme Borcu
Hizmet sözleşmesi her iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerdir.
İşveren işçiye sözleşmede belirlenen, sözleşmede hüküm yoksa asgari ücretten az olmamak üzere emsal ücreti ödemekle yükümlüdür. Fazla çalışma ücreti de işverenin ücret ödeme boru sorumluluğuna girer.
Sözleşmeyle işçiye ücretle birlikte üretilenden, cirodan veya kârdan belli bir pay verilmesi kararlaştırılmışsa, hesap dönemi sonunda bu pay, yasal hükümler veya genellikle kabul edilmiş ticari esaslar göz önünde tutularak belirlenir. İşçiye belli bir pay verilmesi kararlaştırılan hâllerde, payın hesaplanmasında uyuşulamazsa işveren, işçiye veya onun yerine, birlikte kararlaştırdıkları ya da hâkimin atadığı bilirkişiye bilgi vermek ve bilginin dayanağını oluşturan işletmeyle ilgili defter ve belgeleri incelemesine sunmak; kârdan bir pay verilmesi kararlaştırılmışsa, işveren işçiye, istemi üzerine ayrıca yıl sonu kâr zarar cetvelini vermek zorundadır.
Ayrıca aracılık ücreti de TBK’de ücret ödeme borcu kapsamındadır. İşçiye belli işlerde aracılık yapması karşılığında işverence bir ücret ödeneceği kararlaştırılmışsa, aracılık yapılan işlemin üçüncü kişi ile geçerli olarak kurulmasıyla işçinin istem hakkı doğar.
İşveren, işçiye zorunlu ihtiyacının ortaya çıkması hâlinde ve hakkaniyet gereği ödeyebilecek durumda ise, hizmetiyle orantılı olarak avans vermekle yükümlüdür.
2. İş Araç ve Malzemelerini Sağlama Borcu
Aksine anlaşma veya yerel âdet yoksa, işveren işçiye bu iş için gerekli araçları ve malzemeyi sağlamakla yükümlüdür. İşçi işverenle anlaşarak kendi araç veya malzemesini işin görülmesine özgülerse, aksi anlaşmada kararlaştırılmadıkça veya yerel âdet bulunmadıkça işveren, bunun için işçiye uygun bir karşılık ödemekle yükümlüdür.
3. Giderleri Ödeme Borcu
İşveren işin görülmesi için yapılan harcamaları, işçinin işyeri dışında çalıştırılması halinde geçim için zorunlu harcamaları ödemelidir. Zorunlu harcamaların kısmen veya tamamen işçi tarafından bizzat karşılanmasına ilişkin anlaşmalar geçersizdir. İşin görülmesi için taşınma aracı kullanılması gerekiyorsa bu giderler de işveren tarafından karşılanmalıdır.
4. İşçinin Kişiliğinin Korunması
Hizmet sözleşmelerinde işin devamlılığı için karşılıklı saygı ve hoşgörü çok önemlidir. Bu nedenle de işçiye yüklenen özen yükümlüğü olduğu gibi işverene de işçinin kişiliğinin korunması yüklenmiştir. İşveren işçiyi korumak için her türlü önlemi almakla yükümlüdür. Aynı zamanda işveren işçinin iş sağlığı ve güvenliğini sağlamalıdır. İşveren bu yükümlülüklere aykırı davranması sonucunda meydana gelen her türlü zarardan sorumludur ve zararların tazmini sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine tabidir.
İşçi işverenle birlikte ev düzeni içinde yaşıyorsa işveren, yeterli gıda ve uygun bir barınak sağlamakla yükümlüdür. İşçi, kusuru olmaksızın hastalık veya kaza gibi sebeplerle işgörme edimini yerine getiremezse işveren, sosyal sigortalar yardımlarından yararlanamayan, bir yıla kadar çalışmış işçinin bakımını ve tedavisini, iki hafta süreyle sağlamak zorundadır. İşçinin bir yılı aşan her hizmet yılı için söz konusu süre, dört haftayı aşmamak üzere ikişer gün artırılır. İşveren, işçinin gebeliğinde ve doğum yapması durumunda da aynı edimleri yerine getirmekle yükümlüdür.
5. İşçinin Tatil ve İzin Hakkına Uyulması
İşveren, işçiye her hafta, kural olarak pazar günü veya durum ve koşullar buna imkân vermezse, bir tam çalışma günü tatil vermekle yükümlüdür. İşveren, belirsiz süreli hizmet sözleşmesinin feshi hâlinde, bildirim süresi içinde işçiye ücretinde bir kesinti olmaksızın, günde iki saat iş arama izni vermekle yükümlüdür. İzin saatlerinin ve günlerinin belirlenmesinde, işyerinin ve işçinin haklı menfaatleri göz önünde tutulur. İşveren, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yılda en az iki hafta ve onsekiz yaşından küçük işçiler ile elli yaşından büyük işçilere de en az üç hafta ücretli yıllık izin vermekle yükümlüdür.
İşveren, yıllık ücretli iznini kullanan her işçiye, yıllık ücretli izin süresine ilişkin ücretini, ilgili işçinin izne başlamasından önce peşin olarak ödemek veya avans olarak vermekle yükümlüdür. İşçi, hizmet ilişkisi devam ettiği sürece, işverenden alacağı para ve başka menfaatler karşılığında yıllık ücretli izin hakkından feragat edemez. Hizmet sözleşmesinin herhangi bir sebeple sona ermesi hâlinde, işçinin hak kazanıp da kullanamadığı yıllık izin sürelerine ait ücreti, sözleşmenin sona erdiği tarihteki ücreti üzerinden kendisine veya hak sahiplerine ödenir. Bu ücrete ilişkin zamanaşımı, hizmet sözleşmesinin sona erdiği tarihte işlemeye başlar.
6. Hizmet Belgesi Verme Borcu
İşveren, işçinin isteği üzerine her zaman, işin türünü ve süresini içeren bir hizmet belgesi vermekle yükümlüdür. İşçi hizmet belgesinin her zaman isteyebilir. İşçinin açıkça istemde bulunması hâlinde, hizmet belgesinde onun işgörmedeki becerisi ile tutum ve davranışları da belirtilir. Hizmet belgesinin zamanında verilmemesinden veya belgede doğru olmayan bilgiler bulunmasından zarar gören işçi veya işçiyi işe alan yeni işveren, eski işverenden tazminat isteyebilir.
Av. Begüm GÜREL & Hukuk Fakültesi Öğrencisi Pınar KARAKUŞ