Gemi sökümü veya gemi geri dönüşümü, gemilerin kullanılabilir olduğu ilk 25-30 yıldan sonra parçalanması işlemidir. Yedek parça elde edilmesine ve çıkan demir ve çelik alaşımlarının yeniden kullanılmasına olanak tanır. Aynı zamanda gemiyi jilete göndermek olarak da bilinir.Bununla birlikte, ülkemizde Limanlar Kanunu md. 7 kapsamında Liman Başkanlıklarınca tehlike arz eden gemiler bakımından da söküm işlemi yaptırtıldığı yahut söz konusu gemilerin imhası için söküm işlemi yapıldığı sıkça rastlanan bir durumdur. Kanun koyucu batık haldeki gemilerin denizlerden çıkartılarak hem ekonomiye kazandırılması hem de denizlerin bu atıklardan arındırılmasının sağlanması için yakın zamanda belli başlı mevzuatlarda çeşitli değişikliklere gitmiştir.
Gemi söküm işlemi yapmak isteyenler evleviyetle gemi söküm yetki belgesi akabinde de söküm izni almak zorundadırlar. Bu hususla ilgili düzenlemeleri yapma yetkisi Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığımıza aittir. Bakanlık bünyesinde ise, Tersaneler ve Kıyı Yapıları Genel Müdürlüğü ilgili inceleme ve değerlendirmeleri yapmaktadır. Bu hususta başlıca mevzuat Gemi Söküm Yönetmeliğidir. Mezkur yönetmeliğin amacı, söküm bölgesi olarak belirlenen veya belirlenecek olan alan içinde, hurda gemilerin demirlemeleri, sahile baştankara, kıçtankara veya Lok ve Dok gibi diğer teknik imkanlarla gerekli tedbirlerin alınarak, insan ve çevre sağlığı açısından ilgili mevzuat hükümlerine göre gemi söküm işleminin yerine getirilmesi ve ülkemizde gemi söküm faaliyetlerinin gemi söküm bölgelerinde yürütülmesi olup, gemi söküm bölgesi olarak belirlenen kara alanını, sınırları İdare tarafından koordinatlarla belirlenmiş deniz alanını, gemi sökümcüsünü ve sökülmek için bölgede bulunan gemileri kapsamaktadır. İdareden kasıt biraz evvel de bahsedildiği üzere Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığıdır. Gemi söküm yetki belgesi almak isteyen gerçek veya tüzel kişiler;
a) Gayrisıhhimüesseselere ait açılma müsaadesi belgesi örneğini,
b) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından alınacak kurma izni ve işletme belgesi örneğini,
c) Gemi söküm bölgesinin mülkiyet sahibi ile gemi sökümcüsü arasında imzalanan ve gemi söküm yerinin kullanım esaslarını gösteren sözleşme ve ilgili diğer belge örneğini,
d) Kapsamı İdare tarafından belirlenecek olan taahhütnameyi,
e) Gemisöküm tesisi vaziyet planının 1/1000 ve 1/500 ölçekli örneğini,
f) Gerçek veya tüzel kişilere ait imza sirküleri ve Türkiye Ticaret Sicil Gazetesinin bir örneğini,
g) Faaliyet bölgesine en yakın Deniz Ticaret Odasına kayıt olduklarına dair belgenin bir örneğini,
h) İdare tarafından gerekli görülebilecek diğer bilgi ve belgeleri hazırlayarak yazılı olarak Bakanlıktan talepte bulunmak zorundadırlar. İdarenin incelemesi neticesinde talebi uygun görülenlere yönetmelik ekinde yer alan (Bknz. Gemi Söküm Yönetmeliği, EK-1) yetki belgesi verilecektir. Bununla birlikte hemen belirtmek gerekir ki; gemi sökümcüsü, söküm izni almadan gemi söküm işlemi yapamaz. Öyle ki, sökülecek her hurda gemi için, mutlaka söküm izni alınması zorunludur.
Söküm izni almak isteyen gemi sökümcüsü için ise;
a) Sökülecek gemi; Türk bayraklı ise, hurdalığı nedeniyle Türk Gemi Sicilinden kaydının silindiğine dair belgeyi, Yabancı bayraklı ise, geminin mütemmim cüzü olmayan malzeme ve eşyasının tespitine yönelik olarak, İdarenin başkanlığında, Gümrük Müsteşarlığının ve Deniz Ticaret Odası temsilcisi ve/veya temsilcileri tarafından düzenlenen tutanağı,
b) Sökülmek üzere gemi söküm bölgesine getirilen hurda geminin;
1) Gas-Free işlemi yapıldığına dair ve tankların muayene veya temizlik amacıyla insan girmesine müsait olduğunun, tankerlerde sıcak çalışmaya müsaade edildiğinin belirtildiği, yetkileri hükümetçe belirlenmiş teknik elemanlar veya akredite edilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından onaylanmış raporu,
2) Gas-Free işlemi yurt dışında yapılmış ise söz konusu belgenin yeminli tercüme bürolarınca tercüme edilmiş ve yetkileri Hükümetçe belirlenmiş teknik elemanlar veya akredite edilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından onaylanmış çevirisini,
c) Sökülmek üzere gemi söküm bölgesine getirilen hurda geminin, deretizasyon işleminin yapıldığına dair yurt dışından veya Sağlık Bakanlığı Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü yetkili birimlerinden alınmış deretizasyon istisna belgesini,
d) Yabancı bayraklı gemiler ile yurt dışından gelen gemilerin ilk giriş kontrolünde düzenlenen gümrük muhafaza tutanağının bir suretini,
e) Sökülecek gemi ile ilgili atık ve tehlikeli atık kapsamında değerlendirilen maddelerin bertarafı için, yetkileri hükümetçe onaylanmış bertaraf tesisleri ile yapılacak anlaşma örneğini yazılı talebine ekleyerek Liman Başkanlığına müracaat etmek zorundadır. Dikkat edilirse; gemi söküm yetki belgesi için Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığından talepte bulunulması gerekirken, söküm izni için ise ilgili Liman Başkanlığına müracaat edilmesi gerekmektedir. Müracaatın akabinde Liman Başkanlığı; müracaat evrakları üzerinde gerekli değerlendirmeyi yapaacak ve uygun görülen gemilere söküm iznini verecektir. Sökümüne izin verilen yabancı bayraklı ve yurtdışından gelen gemiye ilişkin bilgiler ise gümrük idaresine bir yazı ile bildirecektir. Ancak belirtmek gerekir ki; sökümüne engel teşkil edecek durumu bulunan gemilere engele ilişkin sorunları giderilmeden söküm izni verilebilmesi mümkün değildir. İlgililer Liman Başkanlığının izin verme yahut vermeme işlemine karşı bir idari işlem olmaları hasebiyle idari yargıya müracaat edebilirler.
Söküm izni verilen gemiler söküm yapılacak tesis önüne, komşu tesislere çapariz vermeyecek şekilde baştankara veya kıçtankara edilebilirler, Lok veya Doka alınabilirler. Gemi sökümcüleri, hurda gemilerin her türlü elverişsiz kötü hava şartlarında yerlerinde tutabilecek etkili tedbirleri, yangın ve çevre kirliliğine ilişkin gerekli tedbirleri almak zorundadırlar. Yine gemi sökümcüleri, söküm izni aldığı geminin söküm işlemi bittikten sonra söküm işlemiyle ilgili her türlü bilgiyi onbeş gün içinde Liman Başkanlığına bildirmek zorundadırlar.
Mevzuata aykırı olarak söküm işleminin yapılması yahut mevzuat gereği aranan şartlar tamamlanmadan söküm işlemine girişilmesi hallerinde ilgililer bazı yaptırımlarla karşı karşıya kalabilecekleri gibi ilgili işlemler yetkililerce durdurulabilecek yahut yetki belgesinin veya verilen iznin iptali söz konusu olabilecektir. Örneğin; gemi söküm tesisleri dışında, gemi söküm işlemi yapılabilmesi yönetmelik gereği mümkün değildir. Bu yönde eylemlere tevessül edenleri Liman başkanlıkları sorumluluk bölgeleri içerisinde tespit ettikleri durumda, söküm işleminin de ilgili liman mevzuatına aykırılık taşıdığı sabit olduğu takdirde, ilgili hakkında Limanlar Kanunu md. 11 kapsamında beşyüz Türk Lirasından yirmibin Türk Lirasına kadar idari para cezası verilebilecek ve devamı maddelere göre haklarında işlem yapılabilecektir.
Yine bölgede gemi sökümü faaliyetinde bulunanlardan;
a) Gemi söküm izni olmadan gemis öken gemi sökümcüsünün faaliyetleri, söküm izni alınıncaya kadar Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından,
b) Yetki belgesi olmadan faaliyet gösterenlerin faaliyetleri, liman başkanının talebi üzerine o yerin en büyük mülkiamiri tarafından,
c) Denetimler sonucu, Gemi Söküm Yönetmeliği hükümlerine aykırı faaliyette bulundukları tespit edilip de verilecek süre zarfında bu aykırılığı gidermeyenlerin faaliyetleri, aykırılıklar giderilinceye kadar liman başkanı tarafından derhal durdurulacaktır. Yine;
Yetki belgesi almak suretiyle gemi sökümcüsü olarak faaliyette bulunanlar;
a) 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 359 uncu, 360 ıncı ve 362 nci maddelerinde yazılı suçları, kasıtlı olmak kaydıyla 4458 sayılı Gümrük Kanununun Onbirinci Kısmındaki cezaları almış olanlar veya 1918 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun hükümlerine ve milli güvenliğe aykırı hareket eden yahut Deniz Ticaret Odasınca üyelikten sürekliçıkarma cezası uygulanan gemi sökümcülerinin, bu fiillerinin ve cezalarının idarece öğrenildiği tarihten itibaren,
b) Gemi sökümcülerinden;
1) Yönetmelik hükümlerine uymadığı Bakanlıkça tespit edilen ve bu husus ihtar edildikten sonraki süresi içinde gereğini yerine getirmeyenlerin,
2) Son bir yıl içinde üçten fazla ihtar alanların,
3) Kendi rızası ile faaliyetine son vereceğini Bakanlığa bildirenlerin,
4) Deniz Ticaret Odasınca üyelikten geçici olarak çıkarılanların, yetki belgesi iptal edilir. Ancak belirtmek gerekir ki; bu durumlarda tesiste sökümü devam eden hurda gemi ve/veya gemiler varsa söküm işleminin tamamlanmasına Bakanlıkça müsaade edilecektir.
Yukarıda anlatılan müeyyidelerin hukuka ve mevzuata aykırı olarak uygulandığını yahut taleplerinin hukuka aykırı olarak red edildiğini, başka bir ifade ile idarece tesis edilen işlem veya işlemlerin mevzuata aykırı olarak tesis edildiğini düşünen ilgililerin elbette idari yargıya müracaat etmek suretiyle ilgili işlemin iptalini talep etme hakları bulunmaktadır.
---------
¹ https://tr.wikipedia.org/wiki/Gemi_s%C3%B6k%C3%BCm%C3%BC E.T. : 02/11/2021