Bu çalışmada define kavramının tanımlanması ile define arayıcılığının hukuki zeminde değerlendirilmesi yapılmaya çalışılacaktır. Ülkemizde define ve definecilik kavramı sıklıkla karşımıza çıkan kavramlar olmakla birlikte, vatandaşlarımızın bu husustaki bilgi eksikliği yahut yanlış yönlendirilmeleri ile bilinçsizce hareket etmeleri çeşitli cezai müeyyideler ile karşı karşıya kalmalarına neden olmakta ve yine ülkemiz için oldukça büyük önem arz eden kültür ve tabiat varlıklarının yok olmasına veya talan edilmesine sebebiyet vermektedir. Şüphesiz yasal zorunluluk bir yana, bir ülkedeki kültür ve tabiat varlıklarını korumak ve korunmasını sağlamak Devletin olduğu kadar, vatandaşların da en temel vatandaşlık görev ve ödevlerindendir. Define kavramı ve define arayıcılığı ile ilgili ülkemizdeki temel mevzuatlar; 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu (TMK), 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (KTVKK) ile yakın zamanda çeşitli değişiklikler yapılan 18294 sayılı Define Arama Yönetmeliği'nden ibarettir.
Define kavramı; bulunmalarından çok zaman önce gömülmüş veya saklanmış olduğu ve duruma göre artık malikinin bulunmadığı kesin olarak anlaşılan değerli şeyleri ifade etmektedir. Bir başka ifade ile; gömülmüş veya saklanmış olduğu ve duruma göre artık malikinin bulunmadığı kesin olarak anlaşılan, 2863 sayılı Kanunun 6 ncı ve 23 üncü maddeleri dışında kalan ve bilimsel değer taşımayan menkul varlıklar define olarak tanımlanmaktadır. Bilimsel değer taşıyan eşyaya ilişkin hükümler saklı kalmak üzere define, içinde bulunduğu taşınmaz veya taşınır malın malikinin olacaktır. Ancak defineyi bulan kimse, değerinin yarısını aşmamak üzere, kendisine uygun bir ödül verilmesini isteme hakkına sahiptir.(TMK. m. 772, DAY. m.4/b)
Kanunun lafzından bulunmalarından çok zaman önce ifadesi ile, kanun koyucunun tam olarak neyi ifade etmek istediği anlaşılmamakla birlikte, çok zaman önce vurgusundan sahibinin kim olduğunun anlaşılamayacak kadar eski bir zamana ait olması gerektiği sonucuna ulaşılabileceği düşünülebilir. Bir malın define olarak kabulü için; her halükarda ait olduğu mal veya eşyadan ayrılabilen taşınır bir eşya olması, gizlilik unsurunu ihtiva etmesi, keşfedildiği esnada malikinin bulunmaması, belli bir ekonomik/maddi kıymeti olması, KTVKK kapsamında taşınır kültür ve tabiat varlığı olarak kabul edilmemesi gibi birtakım özelliklere haiz olması gerekmektedir.¹
Bilimsel değeri olan sahipsiz doğal şeyler ile eski eserlerin bulunması hâlinde ise özel kanun hükümleri uygulama alanı bulacaktır. (TMK. m. 773) Burada bahsi geçen özel kanun hükümleri ise, KTVKK ve Define Arama Yönetmeliği'dir.
Define kavramı ile kültür ve tabiat varlıkları kavramlarını ise birbirleri ile karıştırmamak gerekir. Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklar ''kültür varlığı'' olarak kabul edilirken; jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerler ise ''tabiat varlığı'' olarak kabul edilmektedir. (KTVKK. m.3/1,2)
Kısaca ilgili kavramlar açıklandıktan sonra arama izni ile ilgili yasal düzenlemere gelince; define aramak isteyenlere, KTVKK'nun 6 ncı maddesinde korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlığı olarak belirtilen yerler ile tespit ve tescil edilen sit alanları ve mezarlıklar dışında, Kültür ve Turizm Bakanlığınca define arama ruhsatnamesi verilebilir. Define aramak isteyenlere aynı süre içinde birden fazla yerde arama izni verilemez. Define arama izni, başkalarına devredilemez. Bu iş için bir başkası tevkil olunamaz. (KTVKK m.50/1,2)
Görüldüğü üzere, her vatandaşın yasal başvuru yaparak define araması yapabilmek adına kendisine izin ve define arama ruhsatnamesi verilmesini isteme hakkı mevcuttur. Ancak belirtmek gerekir ki, kanunun lafzından da anlaşılacağı üzere, idarenin bu hususta takdir yetkisi bulunmaktadır. Bir başka ifade ile, her vatandaşın bu hususta kendisine izin verilmesini isteme ve talep hakkı var ise de, idarenin her başvuruya izin vermek gibi bir zorunluluğu elbette bulunmamaktadır.
Define aramak isteyen Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı gerçek kişiler, define arayacakları yerin bağlı olduğu mülki amire bir dilekçe ile müracaat ederler. Dilekçede arama maksadı açıkça belirtilir ve define aranacak yerin il, ilçe, bucak, köy, mahalle, sokak ve ev numarası bildirilir. Ayrıca bu yerin ekili, dikili, meskûn, gayrimeskûn, tapulu ve tapusuz olup olmadığı ve kime ait olduğu açıklanır. (DAY. m.5-6/1)
Müze müdürlüğünce başvuruya konu alanın 2863 sayılı Kanun kapsamında tespit ve tescil edilen alanlar ve mezarlıklar arasında olmadığına karar verilmesi durumunda, başvuru sahibinden aşağıda belirtilen belgeler istenir:
- Define aranacak sahanın yetkili teknik elemana çizdirilmiş, ilgili çevre ve şehircilik il müdürlüğünce tasdikli, 1/500 ölçekli tasviye münhanili haritası veya krokisi,
- Krokisi çıkarılamayacak ev ve bunun gibi yerler için ise ada, parsel ve çap numarasını belirten vaziyet planı,
- Uzaktan ve yakından olmak üzere çeşitli yönlerden çekilmiş net fotoğrafları,
- Define aranacak yer sahipli ise; gerçek kişilerden noterden tasdikli muvafakatname, tüzel kişilerden de yetkili organlarından alınacak muvafakat,
- Define araması yapılacak sahada yer altı ve yer üstü hizmetlerine yönelik sakınca bulunmadığına dair yetkili kurumlardan alınan onay yazısı,
- Define aranacak yer, yerleşim alanı içerisinde veya yakınında ise çevre yapılar açısından arama yapılmasında sakınca bulunmadığına dair yetkili kurumlardan alınan onay yazısı,
- ÇED Raporu.
Bu belgelerin müracaat dilekçesi ekinde sunulması zorunludur.(DAY. m.7) Define aranacak yer elli metrekareyi ve on metre derinliği geçemez. Bu yer verilecek fotoğraflarla harita veya krokiler üzerinde işaretlenir. Ancak belirtmek gerekir ki, su altında artık define araması yapılamayacaktır.(DAY. m.8)
Mülki amir, define aranacak yerin 2863 sayılı Kanunun 6 ncı maddesinde belirtilen yerler ile sit alanları ve mezarlıklar arasında olup olmadığını, define aranmasında sakınca bulunup bulunmadığını en yakın müze müdürlüğüne tespit ettirir. Müze müdürlüğünce, hazırlanan bilgi ve belgeler valilik makamına sunulur. Valilikçe yapılan değerlendirme neticesinde müracaatın uygun bulunması durumunda, müze müdürlüğünce hazırlanan ruhsat, define araması yapılacak ilin valisi tarafından imzalanır. Ruhsatname sahipleri, 492 sayılı Kanun gereğince define araştırmaları için verilecek ruhsatnameler harcının ödendiğine dair belgeyi ilgili müze müdürlüğüne ibraz eder. Ruhsatname verildiği yıl için geçerlidir. Define araması aralıksız en çok on beş gün devam eder. Hava muhalefeti veya tabii afetlerden dolayı bu süre içinde bitirilemezse bir defaya mahsus olmak üzere çalışılmayan süre kadar valilikçe uzatılabilir. Çalışmalara ara verilen süre içerisinde çevre sakinlerinin can ve mal güvenliğini sağlayıcı tedbirlerin alınmasından ve doğabilecek tüm zararın karşılanmasından define arayıcısı sorumludur. Define aramak isteyenlere aynı süre içinde birden fazla yerde arama izni verilemez. Daha önce define araması yapılmış alanlar için yeni bir başvuru yapılamaz. (DAY. m.10)
Define araması, define aranacak yere en yakın müzeden görevlendirilecek iki ihtisas elemanı ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile İçişleri Bakanlığının kolluk hizmeti yürütmekle görevli mahalli birer temsilcisi gözetiminde yapılacaktır. Define aranacak yeri incelemeye gidecek en az iki kişiden oluşan müze ihtisas elemanı ve aramada bulunacak ihtisas elemanları ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı temsilcilerinin yol masrafı ve birinci derece devlet memuru harcırahı üzerinden yevmiyeleri define arayıcısı tarafından ödenir. (DAY. m.11-12)
Define aramasının mevzuat hükümlerine göre ilgililerce durdurulması halinde arayıcı hiçbir hak, zarar ve ziyan talebinde bulunamayacaktır. Yine define aramalarında kültür ve tabiat varlığı bulunduğu takdirde arama derhal durdurulacak ve durum derhal Kültür ve Turizm Bakanlığına bildirilecektir. Arayıcı, bulunan kültür ve tabiat varlıkları üzerinde hiçbir hak iddia edemez. Define aramasında çıkan buluntular Bakanlıkça tayin edilecek en az üç kişilik bir uzman heyetine incelettirilecek; elde edilecek buluntular kültür ve tabiat varlığı ise müzelere, define ise Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca Hazine ve Maliye Bakanlığına teslim edilecektir. Bulunan definenin Hazine ve Maliye Bakanlığınca geçer akçe olarak değeri tespit edilecek; define Hazineye ait arazide bulunmuşsa yüzde ellisi define arayıcısına; özel veya tüzel kişilere ait arazide bulunmuşsa yüzde kırkı define arayıcısına, yüzde onu ise mülk sahibine verilecektir. (DAY. m.16-17-18)
Belirtmek gerekir ki, KTVKK'nun 5. maddesine göre; ''Devlete, kamu kurum ve kuruluşlarına ait taşınmazlar ile özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzelkişilerin mülkiyetinde bulunan taşınmazlarda varlığı bilinen veya ileride meydana çıkacak olan korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları Devlet malı niteliğindedir.'' Bu kapsamda kültür ve tabiat varlığını bir şekilde bulan yahut bir yerde bu yönde bir varlık olduğundan haberdar olan kişi ya da kişiler bu durumu en geç 3 gün içerisinde kendisine en yakın Müze Müdürlüğü, köyde ise muhtara veya sair yerlerde ise mülki amire bildirmek zorundadırlar.
Yukarıda etraflıca anlatılan yasal mevzuat çerçevesinde gerekli izinleri almaksızın define aramak yahut sair eylemlere girişenler suç işlemiş olacakları gibi, şüphesiz bunun doğal bir sonucu olarak eylemlerine uyan ilgili özel kanun hükümleri gereği de çeşitli cezai müeyyideler ile karşı karşıya kalacaklardır. Örneğin, bu suçlar şu eylemlerin işlenmesi suretiyle, çeşitli şekillerde zuhur edebilecektir:
Kültür varlıkları bulmak amacıyla, izinsiz olarak kazı veya sondaj yapan kişi, iki yıldan beş yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılır. Ancak, kazı veya sondajın yapıldığı yerin, sit alanı veya bu Kanuna göre korunması gerekli başka bir yer olmaması halinde, verilecek cezanın üçte biri indirilir.
İzinsiz olarak define araştıranlar, üç aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Ancak, bu fiillerin yurt dışına kültür varlıklarını kaçırma amacıyla veya kültür varlıklarının korunmasında görevli kişiler tarafından işlenmesi hâlinde, verilecek ceza iki katına kadar artırılır. Kişinin bu maddede tanımlanan suçları işlemek suretiyle bulduğu kültür varlığını soruşturma başlamadan önce mahallî mülkî amire teslim etmesi hâlinde, mahkeme verilecek cezada üçte ikisine kadar indirim yapabilir. İzinsiz olarak define araştıran kişinin, hakkında kovuşturma başlayıncaya kadar, kendisini bu fiili işlemeye gerekli cihazları temin etmek suretiyle sevk eden kişilerin kimliklerini açıklaması ve yakalanmasını sağlaması hâlinde, mahkeme verilecek cezada indirim yapabileceği gibi, ceza verilmesine yer olmadığına da karar verebilir. (KTVKK. m.74)
Tescil edilen sit alanları ve korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile korunma alanlarının KTVKK'na göre tebliğ veya ilan edilmiş olmasına rağmen yıkılmasına, bozulmasına, tahribine, yok olmasına veya her ne suretle olursa olsun zarar görmesine kasten sebebiyet verenler ile izin alınmaksızın inşaî ve fiziki müdahale yapanlar veya yaptıranlar, iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezasıyla cezalandırılacaktır. (KTVKK. m.65/1)
Kültür ve tabiat varlıklarıyla ilgili olarak bildirim yükümlülüğüne mazereti olmaksızın ve bilerek aykırı hareket eden kişi, altı aydan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Yasal sürelerde ilgili makamlara bildirilmeyen tarihi eserleri satışa sunan, satan, veren, satın alan, kabul eden kişi ise iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar para cezası ile cezalandırılacaktır. (KTVKK. m.67/1,2)
Tarihi eserleri yasaya aykırı olarak yurtdışına çıkaran kişi, beş yıldan on iki yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar para cezası ile cezalandırılacaktır. (KTVKK. m.68)
Görüldüğü üzere, hukuka ve yasal mevzuata aykırı olarak define aranması, kaçak kazı yapılması yahut hukuka aykırı satış yapılması vs. eylemlere girişilmesi gibi fiiller suç teşkil etmekle, cezaları da ağırdır. Bu kapsamda gerekli izinlerin alınarak define arayıcılığının yapılması ülkemizdeki yasal mevzuat çerçevesinde mümkündür. Bu hususta ise, Kültür ve Turizm Bakanlığımız ile Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğümüzden yasal süreç ve merak edilen noktalar hakkında bilgi edinmek her zaman mümkündür. Bakanlığımız bu noktada oldukça geniş çalışmalar yapmakta ve hatta istatiksel bilgiler de dahil olmak üzere, hukuki sürece ve merak edilenler ile sıkça sorulan sorulara ilişkin kapsayıcı bilgileri de resmi web sitesi üzerinden yayımlamaktadır.
__________________________
¹ Hukuki Olarak Define Arayıcılığı- Arş. Gör. Döndü KUŞÇU, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi • Cilt 25, Sayı 2