"Küçük hanımlar, küçük beyler! Sizler hepiniz geleceğin bir gülü, yıldızı ve ikbal ışığısınız. Memleketi asıl ışığa boğacak olan sizsiniz. Kendinizin ne kadar önemli, değerli olduğunuzu düşünerek ona göre çalışınız. Sizlerden çok şey bekliyoruz."
Çocukların salt çocuk olmasından kaynaklanan hakları vardır. Bunlara ‘Çocuk Hakları’ denir ve bu haklar çocuk hukuku kuralları ile güvence altına alınmıştır. Çocuğun oyun hakkı da bu kapsamda güvence altına alınan haklardan biridir. Bu yazımızda çocuğun oyun hakkından bahsedilecektir. Oyun oynamanın, hak temelinden bahsedileceği için öncesinde çocuk hukuku ve çocuk hakları kavramlarına değinmekte fayda bulunmaktadır. Bu nedenle ele almamız gereken ilk konular ‘çocuk hukuku’ ve ‘çocuk hakları’ kavramlarıdır.
1. ÇOCUK HUKUKU NEDİR?
Çocuk hukuku; hukukun çocuklara özgülenmiş dalıdır. Çocuklara ilişkin hukuk kuralları hukukun farklı alanlarında dağınık bir şekilde mevcuttur. Kamu hukuku alanında başta Ceza Kanunu ve özel hukuk bakımından da başta Medeni Kanun olmak üzere farklı mevzuatta çocuğa ilişkin birçok hukuk kuralı bulunmaktadır. Bu kuralların derlenip toparlanması ile ortaya ‘Çocuk Hukuku’ adında henüz pek de eski sayılmayan yeni bir hukuk dalı ortaya çıkmıştır. Hem kamu hukukunu hem özel hukuku yakından alakadar eden bu hukuk dalını kamu hukuku-özel hukuk tasnifinde bir yere koymamız gerekirse bu bağlamda disiplinler arası ya da üstü olarak değerlendirmek en doğru tasnif şekli olacaktır.
Prof. Dr. Rona Serozan Hocanın yaptığı tanıma göre: ‘Çocuk hukuku; devletçe tanınmış ve herkesçe uyulması yine devletçe yaptırımla sağlanmış olan toplumsal davranış kuralları anlamına gelen hukukun, çocuklara özgü dalıdır.’[1]
2. ÇOCUK HAKLARI KAVRAMI
Hukuk ve hak arasında yakın bir ilişki vardır. Sözlük anlamı olarak hukuk, hakkın çoğuludur ve her türlü hakkı kapsar. ‘Hak, kişilere hukuk düzeni tarafından verilen bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir.’[2] Bu yetkiyi güvence altına alan ise hukuktur.
Çocuk hakları ise; çocuk hukuku kuralları tarafından düzenlenmiş ve güvence altına alınmış ve korunması yargı organlarınca gerçekleştirilen haklardır.
Aynı zamanda çocuk hakları insan hakları kavramının da bir alt başlığıdır. İnsan hakları; kişilerin salt insan olmasından kaynaklı ayrım gözetmeksizin, eşit, özgür ve onurlu yaşama hakkına sahip olmasıdır. Aynı şekilde çocuk haklarının kaynağı da salt çocuk olmaktır.
Bir başka tanıma göre ise çocuk hakları; çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaki bakımlardan ve gelişebilmesi için hukuk kuralları ile korunan menfaatlerdir.[3]
Çocuk hakları en geniş kapsamıyla Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesinde yer almaktadır.
3. ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ’NDE ÇOCUK HAKLARI
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Tarafından 20 Kasım 1989 tarihinde benimsenen Çocuk Hakları Sözleşmesi; 2 Eylül 1990 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Türkiye de dâhil olmak üzere yaklaşık 142 ülke sözleşmeyi imzalamış ya da onay ve katılma yoluyla taraf devlet durumuna gelmiştir. Türkiye, Çocuk Hakları Sözleşmesi’ni 2 Ekim 1995’te uygulamaya başlamıştır. Sözleşmeyle çocuk haklarının korunması amaçlanmış ve taraf devletlerin sözleşme maddelerine kesinlikle uymaları gerektiği hükme bağlanmıştır.[4]
Çocuk Hakları Sözleşmesinin genel ilkeleri temel olarak şunlardır:
- Ayrımcılık yasağı,
- Çocuğun yaşama ve gelişme hakkı,
- Çocuğun yüksek yararına öncelik tanınması,
- Çocuğun görüşlerinin dikkate alınması ve katılım hakkı,
- Çocukların görüşlerini serbestçe ifade etme hakkı,
- Çocukların kendilerini etkileyen konular ve sorunları öğrenme hakkı.
Sözleşmenin çocuklara tanıdığı haklar ise üst başlıklar halinde;
- Çocuğun kişisel hakları ve özgürlükleri (Medeni Haklar),
- Korunma hakkı,
- Çocuğun ekonomik sosyal ve kültürel hakları,
- Özel durumdaki çocukların korunma hakkı,
Şeklindedir.
Sözleşmede; ekonomik sosyal ve kültürel haklar kapsamında çocuğun oyun, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme hakkı da düzenlenmiştir.
4. ÇOCUĞUN OYUN HAKKI
Oyun; aslında sanıldığı gibi bir lüks değil, her çocuğun en temel gereksinimlerinden birisidir. Nasıl her insanın kendi maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkı varsa; her çocuğun da kendi maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkı vardır. Oyun kavramının içeriği yaşa, döneme ve çağa göre farklılık gösterse de oyun; yetenek ve zekâ geliştirici, belli kuralları olan, iyi vakit geçirmeye yarayan eğlence anlamına gelmektedir.[5] Bu bakımdan çocuğun maddi ve manevi varlığını geliştirmesinde en büyük araçlardan biridir.
Her çocuğun çocuk olmaya ve çocukluğunu doyasıya yaşamaya da hakkı vardır. ‘İdeal çocukluk, çocuğun çocuk haklarına dair sözleşme kapsamındaki haklarına tam saygı gösterildiği ve bu hakların eksiksiz yaşama geçirildiği durumlardır.’[6]
Çocuğun oyun hakkı Sözleşme’nin 31. maddesinde şu şekilde düzenlenmiştir:
‘Madde 31
1. Taraf Devletler çocuğun dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama ve yaşına uygun eğlence (etkinliklerinde) bulunma ve kültürel ve sanatsal yaşama serbestçe katılma hakkını tanırlar.
2. Taraf Devletler, çocuğun kültürel ve sanatsal yaşama tam olarak katılma hakkını saygı duyarak tanırlar ve özendirirler ve çocuklar için, boş zamanı değerlendirmeye, dinlenmeye, sanata ve kültüre ilişkin (etkinlikler) konusunda uygun ve eşit fırsatların sağlanmasını teşvik ederler.’[7]
Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi’nin çeşitli oturumları sonucunda yayımlanan genel yorumlarında bu maddeye atıfla Komite; spora, geleneksel oyunlara, beden eğitimine ve eğlence-dinlenme faaliyetlerine katılımın getireceği olumlu birçok sonucun altını çizer ve Taraf Devletlere yerli ahaliye mensup çocukların da bu haklardan fiilen yararlanabilmelerinin sağlanması çağrısında bulunur.[8]
Çocuk haklarına dair sözleşmenin (ÇHS) uygulanmasını izleme ve raporlanması konusunda kapasite geliştirilmesi projesi çalışmalarında ortaya konulan raporda bu durum çocuklar tarafından da şu şekilde dile getirilmiştir:
‘Çocukların boş zamanlarını değerlendirebilmeleri, kendilerini geliştirebilmeleri için oyun bahçeleri, çocuk kulüpleri, kütüphaneler, spor ve kültür merkezleri açılmalıdır. Her çocuğun bu tür etkinliklere katılma hakkı vardır.
“Her küçük çocuğun oyun oynama hakkı olduğunu düşünüyoruz. Parka gidip oynayabilir” (7. Grup çalışması, 3.12.2007). Biz çocukların bu imkanlara sahip olabilmeleri için kaldırımlar düzeltilip, yollar yapılmalı ve oyun alanları daha iyi duruma getirilmeli.
“Biz mahallemizde birdirbir, saklambaç, uzun eşşek, 11 el, yakalamaca, yerden yüksek gibi oyunlar oynuyoruz. İçkiciler parka zarar verirler diye mahalleye park yapmıyorlar.” (E., 14).
“Ailemiz bize hiç oynamayacaksın, hep ders çalışacaksın diyor. Bir şeyi okuyarak değil, oyun oynayarak çevremizi öğrenmeliyiz” (K., 11)’[9]
Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 31. Maddesi yetişkinlere de bazı görevler yüklemiştir. Yetişkinler çocuğun oyun hakkını tanımalıdır. Oyunun bir hak olarak desteklenmesinin ilk şartı da budur. Yetişkinler, oyun hakkına hem fikir olarak hem de fiziki imkan sağlayarak saygı göstermelidir. Bunların yanı sıra oyunun çocuk üzerindeki etkisinin yetişkinlerce küçümsenmemesi, göz ardı edilmemesi, bir ihtiyaç değil lüks olarak algılanmaması gerekir.[10] Bu da Sözleşme’nin oyun hakkı kapsamında yetişkinlere yüklediği görevler arasındadır.
5. SONUÇ
Çocukların salt çocuk olmalarından kaynaklanan hakları vardır. En başta çocuğun çocuk olmaya hakkı vardır. Yetişkinlerin de bu hakları tanıyıp elverdiği ölçüde saygı gösterme, destekleme ve yayma yükümlülükleri mevcuttur. Bu bağlamda oyun hakkının bir lüks değil gereklilik olduğunun kabulü bu yükümlülüklerin en başında gelecektir.
Son bir ek olarak; İslam hukukunda da çocuğun oyun hakkına ilişkin zımni de olsa düzenlemeler bulunmaktadır.[11] İslam hukukunun temel kaynakları Kur’an ve Hadistir. Konuya ilişkin olarak;
Hz. Muhammed (s.a.v.) hadislerinde şöyle buyurmuştur:
“Çocuklara sevgi ve şefkatle davranmayanlar ve büyüklere saygı göstermeyenler bizden değildir.” ‘’Kimin çocuğu varsa onunla çocuklaşsın.’’
.
Av. Begüm GÜREL (L.L.M)
Stj. Av. Kübra YILMAZ
.
KAYNAKÇA
AKBULUT GÜN, Özlem
BIÇAK, Ersin (2008), Bizce Haklar, Türkiye'de Çocuk Haklar› Raporu,
CANAN, İbrahim ‘İSLAM'DA ÇOCUK HAKLARI’, HARRAN ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ,
Çocuk Meclisi, Çocuk Hakları Sözleşmesi, < https://cocukmeclisi.ibb.istanbul/cocuk-haklari-sozlesmesi/ > s.e.t. 28.07.2019
DERELİ, H. M., & ULUDAĞ, G. (2013) ‘Bir Hak Olarak “Oyun”: Çocukların Oyun Hakkı’ Çoluk Çocuk Anne Baba Eğitimci Dergisi, s. 26-27
GÖZLER, Kemal (2000) Türk Anayasa Hukuku, Bursa Ekin Kitabevi Yayınları, s.203-260
ÖZDEMİR, Hayrunnisa & RUHİ, Ahmet Cemal (2017), ÇOCUK HUKUKU DERS KİTABI, 1. BASKI, İSTANBUL, ONİKİ LEVHA YAYINCILIK, s.
SEROZAN, Rona (2000), COCUK HUKUKU, 1. BASKI, İSTANBUL, BETA YAYINCILIK, s.
TUĞRUL, Belma, & METİN, Özge (2018) ‘ÇOCUKLARIN OYUN OYNAMA HAKKI’ 3. Uluslararası Çocuk ve İletişim Kongresi, s. 195-202
ULUSLARARASI ÇOCUK MERKEZİ (ICC), Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi’nin Çocuk Haklarına dair Sözleşme’ye ilişkin Genel Yorumları 2008–2011
--------------------------------------
[1] SEROZAN, Rona (2000), COCUK HUKUKU, 1. BASKI, İSTANBUL, BETA YAYINCILIK, s.1
[2] GÖZLER, Kemal (2000) Türk Anayasa Hukuku, Bursa Ekin Kitabevi Yayınları, s.203-260
[3] ÖZDEMİR, Hayrunnisa & RUHİ, Ahmet Cemal (2017), ÇOCUK HUKUKU DERS KİTABI, 1. BASKI, İSTANBUL, ONİKİ LEVHA YAYINCILIK, s.4
[4] Çocuk Meclisi, Çocuk Hakları Sözleşmesi, < https://cocukmeclisi.ibb.istanbul/cocuk-haklari-sozlesmesi/ > s.e.t. 28.07.2019
[5]< https://kelimeler.gen.tr/oyun-nedir-ne-demek-239365> s.e.t. 29.07.2019
[6] TUĞRUL, Belma, & METİN, Özge (2018) ‘ÇOCUKLARIN OYUN OYNAMA HAKKI’ 3. Uluslararası Çocuk ve İletişim Kongresi, s. 196
[7] Çocuk Meclisi, Çocuk Hakları Sözleşmesi, < https://cocukmeclisi.ibb.istanbul/cocuk-haklari-sozlesmesi/ > s.e.t. 28.07.2019
[8] ULUSLARARASI ÇOCUK MERKEZİ (ICC), Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi’nin Çocuk Haklarına dair Sözleşme’ye ilişkin Genel Yorumları 2008–2011
[9] BIÇAK, Ersin (2008), Bizce Haklar, Türkiye'de Çocuk Haklar› Raporu,
[10] DERELİ, H. M., & ULUDAĞ, G. (2013) ‘Bir Hak Olarak “Oyun”: Çocukların Oyun Hakkı’ Çoluk Çocuk Anne Baba Eğitimci Dergisi, s. 26
[11]CANAN, İbrahim ‘İSLAM'DA ÇOCUK HAKLARI’, HARRAN ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ,