Cinsiyet değiştirme ameliyatı, kadından erkeğe ya da erkekten kadına dönüşmek için yapılan tıbbi uygulamadır. Cinsiyet davaları da, bu tıbbi uygulamaya izin verilmesi ve tıbbi uygulamadan sonra nufüs kayıtlarının düzeltilmesi amacıyla açılan davalara verilen genel isimdir. İçerisine doğduğu biyolojik cinsiyetten farklı bir cinsel kimlik taşıyan bireylere Transseksüel birey denir. Transseksüel kişiler kendilerini tanımlandıkları cinsiyete kalıcı geçiş yaparken tıbbi yardım alırlar. Bu geçiş sürecinde hormon terapisi ve cinsiyet ameliyatı gibi uygulamalarla bedenlerinin tanımladıkları cinsiyete uyum sağlaması amaçlanır. Türk Medeni Kanunu 40. Madde ile düzenlenmiştir.
TMK 40. Uyarınca: ''Cinsiyetini değiştirmek isteyen kimse, şahsen başvuruda bulunarak mahkemece cinsiyet değişikliğine izin verilmesini isteyebilir. Ancak, iznin verilebilmesi için, istem sahibinin onsekiz yaşını doldurmuş bulunması ve evli olmaması; ayrıca transseksüel yapıda olup, cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunluluğunu ve üreme yeteneğinden sürekli biçimde yoksun bulunduğunu bir eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak resmi sağlık kurulu raporuyla belgelemesi şarttır.
Kanun maddesi uyarınca kişilerin ülkemizde cinsiyet değiştirme davasını açması için gereken şartları sıralayalım:
1. 18 yaşını doldurmuş olmak.
2. Mahkemenin izin vermesi.
3. Bekar olmak
4. Cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunlu olması.
Dava aşamalarından en önemlisi alınacak eğitim ve araştırma hastane raporları sonucunda geçiş işleminin ruhen ve bedenen zorunlu olmasını (transseksüel) gösterir raporudur. ''Cinsel Kimlik Konseyi'' adı verilen konseyde psikiyatr,plastik cerrah, kadın doğumcu, ürolog ve genetikçi, endokrinolog ve bir de hukukçu yer alır. Cinsiyet değişikliği ameliyatına izin verilmesi için bu konsey tarafından düzenlenecek olumlu rapora ihtiyaç vardır. Yukarıdaki dört temel şartı sağlayan kişiler, cinsiyet değişikliği için gerekli sağlık muayenelerini olarak raporunu da aldıktan sonra cinsiyet değiştirmeye izin verilmesi için dava açabilir.
Burada açılacak cinsiyet değiştirme davası, nüfus müdürlüğüne karşı açılmaktadır. Dava sonunda cinsiyet değişikliği izni alan kişilerin, tıbbi yöntemlere uygun bir cinsiyet değiştirme ameliyatı gerçekleştirildiğinin resmi sağlık kurulu raporuyla doğrulanması halinde de mahkemece nüfus sicilinde gerekli düzeltmenin yapılmasına karar verilir.
Yukarıda özetlenen haliyle anlaşılacağı gibi; cinsiyet değiştirme davası iki aşamalı bir davadır. Bu davanın ilk aşaması ve önkoşulu, ''cinsiyet değişikliğine izin davası''dır. Mahkemece yapılacak yargılama sonrasında, koşulların bulunduğunun belirlenmesi halinde cinsiyet değiştirme izni verilmektedir. Bu aşamadan sonra verilen izne bağlı olarak amaç ve tıbbi yöntemlere uygun bir cinsiyet değiştirme ameliyatı gerçekleştirildiğinin resmi sağlık kurulu raporuyla doğrulanması halinde ise nüfus kayıtlarında cinsiyet değişikliği için ikinci bir dava açılması gerekecektir. Bu davada yapılacak yargılama sonucunda, Mahkemece yasada aranan tüm koşulların gerçekleştiği tespiti halinde nüfus kayıtlarında cinsiyet değişikliği yönünde karar verilebilecektir.
Bununla birlikte, trans bireylerin cinsiyet değişikliği ile birlikte isim değişikliği de gündeme gelecektir. Nasıl ki aidiyet duyulmayan nüfusta yazılı cinsiyetin değişikliği isteniyorsa, yine aidiyet duyulmayan nüfustaki ismin de değiştirilmesi transseksüel birey tarafından istenebilir. Cinsiyet değiştirme davasının ikinci aşaması olan ''nüfusta cinsiyet değişikliği davasının isim değişikliği talepli'' de açılması mümkündür. Ancak isim değişikliği için uygulamada bazı mahkemeler hastane raporları temelinde cinsiyet değişikliğini yeterli görmekte ise de çoğu mahkeme isim değişikliği için tanık deliline de başvurmaktadır. Cinsiyet değiştirme davası, nüfus davaları içinde bir alan olmakla birlikte anlatılanlar da görüleceği üzere kendine has özellikleri olan sürecin takibinde hukuki bilgi gerektiren davalardandır. Sürecin en etkin şekilde ve davacının haklarını koruyacak şekilde ilerlemesi için, bu davaların alanında uzman avukat aracılığı ile takibinde hukuki yarar vardır.