Ülkemizde azalma eğilimi gösterdiği ifade edilen tarımsal verimliliğin, yağışların ve güneşli gün sayısının nedenleri üzerine bir süredir sosyal medya ağırlıklı yoğun tartışmalar yaşanıyor. Bu tartışmada dile getirilen savlardan bazıları bu durumu kimyasal izlere (chemtrails), stratosferik aerosol enjeksiyonuna (SAI) veya bulut tohumlamaya bağlayanlar.
Tartışmalarda zaman zaman bu üç kavramın karıştırıldığını, birbiri yerine kullanıldığını görüyoruz. Bu nedenle yazımıza chemtrails,[1] SAI ve bulut tohumlamanın ne anlama geldiği ve Dünyanın herhangi bir yerinde uygulanıp uygulanmadığı hususları ile başlayıp, daha sonra sırasıyla Türkiye’de uygulanıp uygulanmadıklarından, bulut tohumlamanın potansiyel sınıraşan etki/zararlarından ve bu konuda uluslararası bir düzenleme bulunup bulunmadığından bahsedeceğiz.
Yazıyı, Türk yetkililer ve Türk halkı tarafından konuyla ilgili alınması gerektiğini düşündüğümüz önlemleri sıralayarak bitireceğiz.
1. Chemtrails, SAI ve bulut tohumlama nedir?
Chemtrails: 1990’larda William Wallace tarafından teorileştirilmiştir.[2] İklim kontrolü, zihin kontrolü, nüfus planlaması, rızasız aşılama gibi çeşitli gizli amaçlarla yeryüzüne kimyasal madde ya da ilaç bırakıldığını iddia etmek üzere kullanılan bir terimdir.[3] Gökyüzünde görülen uzun beyaz izlerin bu yönteme ait olduğu iddia edilmektedir.[4]
Konuyla ilgili rastladığımız en kapsamlı araştırma 2016’da yapılmıştır: Kaliforniya Üniversitesi’nin 77 uzmanın katılımıyla yaptığı bir ankette, uzmanların %98,7’si Chemtrails in gerçek olduğuna dair bir kanıta rastlamadıklarını ve kanıt olarak gösterilen verilerin, uçak izleriyle (“contrails”) ve atmosferik aerosollerle ilişkili iyi bilinen fizik ve kimya gibi diğer faktörlerle açıklanabileceğini söylemişlerdir.[5]
Chemtrails, hem amaçlarından biri olan iklim kontrolü, hem de salınım için hava araçlarının kullanılması yönüyle SAI ile benzer nitelik taşımaktadır. Ancak mevcut bilimsel araştırmaların sonuçları ve defaten açıklanan uzman görüşleri karşısında bir komplo teorisi olmaktan öteye gitmemektedir.
Dolayısıyla, Dünyanın herhangi bir yerinde uygulandığına dair bilgi bulunamamıştır.
SAI: Bir jeomühendislik yöntemidir. Temellerinin 1974 yılında SSCB uyruklu İklimbilimci Mikhail Budyko tarafından atıldığına inanılmaktadır.[6] Dünyayı serinletmek, küresel ısınmayı tersine çevirmek (azaltmak) veya durdurmak amacıyla stratosfere Güneş ışınlarını engelleyici kimyasal gazlar (özellikle sülfat partikülleri) salınması anlamına gelmektedir.[7]
Yöntemin iklim değişikliğinin çözümü değil yalnızca geçici bir önlem olabileceği, ayrıca kuraklık ve ekstrem hava durumlarına sebep olabileceği gibi iddialar, bilim çevrelerinde sıklıkla dile getirilmektedir.[8]
Açık kaynaklarda yöntemin bir öneri olmaktan ileri gittiğine, yani uygulandığına dair bilgi bulunamamıştır.
Bulut tohumlama (yapay yağış/yağmur): Yağmur veya kar yağması için bulutlara hava araçlarıyla veya yerden gümüş iyodür kristalleri veya diğer nemçeker materyaller enjekte edilmesi işlemidir.[9] 1940’larda gündeme giren yöntemin günümüzde kullanılan türü 1960'lı yıllardan itibaren ABD'de geliştirilmiştir.[10]
Küresel açık kaynaklardan edindiğimiz bilgilerden, ülke çapında uygulanmak yerine, ülkedeki yerel idarelerin nihai karar merci olmasına imkan verecek şekilde lokal uygulamaların yaygın olduğu anlaşılmaktadır.
50’nin üzerinde ülke tarafından uygulandığı rapor edilmiştir.[11]
Yunanistan 1984 yılından bu yana kullanmaktadır.[12] İran çok yakın zamanda uygulamıştır.[13] Uygulayan diğer ülkelere örnek olarak ÇHC, RF, Hindistan, Tayland, Avustralya, SA, İsrail, Pakistan ve özellikle BAE’yi verebiliriz.[14]
Yöntem su tükenmesi, erozyon, hava kirliliği ve jeopolitik çatışmalar gibi çeşitli olumsuz etkilerle ilişkilendirilmektedir.[15]
ABD Hükümet Sorumluluk Ofisi’ne göre yöntemin kanıtlanmış bir faydası bulunmadığı gibi, etkililiğine ilişkin mevcut ve güvenilir veri yoktur, bulut koşullarının tohumlamaya uygunluğu öngörülememektedir, ayrıca gümüş iyodürün (mevcut olandan) daha yaygın kullanımının kamu sağlığına ve çevreye etkileri belirsizdir.[16]
Nitekim modern bulut tohumlama yönteminin geliştiricisi ABD olmasına rağmen, ülkenin Florida, Montana, Tennessee Eyaletlerinde güneş jeomühendisliği[17] ve/veya bulut tohumlama yasaklanmış olup, diğer bazı Eyaletler de aynı yolda ilerlemektedir.[18]
2. Bu yöntemler ülkemizde uygulanıyor mu?
Chemtrails: Uygulandığına dair inandırıcı bir bilgi açık kaynaklarda bulunmamaktadır.
SAI: Türkiye'nin mevcut iklim ve hava durumu müdahale stratejilerinin bir parçası olduğuna veya bilinen ve kamuya açık bir şekilde uygulandığına dair bilgiye rastlanmamıştır.
Bulut Tohumlama: Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından, 1990'lı yıllarda İstanbul'da İSKİ tarafından uygulandığı, sonrasında Ankara ve İzmir'de denemeler yapıldığı belirtilmektedir.[19] “1990’lı yıllardan bu yana çeşitli şehirlerde zaman zaman uygulandığını” belirten bir kaynak da bulunmaktadır.[20]
Bununla birlikte, açık kaynaklarda sistematik uygulamanın varlığını saptayamadık.
3. Bulut tohumlama uygulamaları başka ülkelere etki eder/zarar verir mi?
Yazımıza konu üç yöntem arasında Dünyanın çeşitli yerlerinde uygulama alanı bulduğu açık tek yöntem, bulut tohumlamadır.
Bir ülkenin herhangi bir yerinde uygulanan bulut tohumlama yönteminin başta komşu ülkeler olmak üzere o ülkeyle iklimsel bağlantısı bulunan ülkelerdeki potansiyel olumsuz etkilerine dair endişelerin bilimsel yayınlara yansıdığını, çeşitli haber platformlarında dile getirildiğini görüyoruz.[21] Ancak bu etkileri aydınlatan, tümünü sıralayan veya ölçen güvenilir bir araştırma tespit edemedik.
4. Bulut tohumlamanın potansiyel sınıraşan etkileri/zararları konusunda kabul edilmiş uluslararası anlaşma var mı?
Bulut tohumlamaya özgülenmiş bir uluslararası anlaşma bulunmamaktadır.
Konuya “daha yakın” addedilebilecek anlaşma, 1978’de yürürlüğe giren “Çevresel Modifikasyon Tekniklerinin Askeri veya Diğer Düşmanca Amaçlarla Kullanılmasının Yasaklanmasına İlişkin BM Konvansiyonu (ENMOD)’dur.
ENMOD ile Taraf Devletler, diğer herhangi bir Taraf Devlete karşı yıkım, zarar veya hasar aracı olarak yaygın, uzun süreli veya ciddi etkilere sahip çevre değişikliği tekniklerinin askeri veya diğer düşmanca kullanımına girişmemeyi taahhüt etmişlerdir. Ancak m. 5’in içeriği dikkate alındığında, bu taahhüte uymamanın Devletlerin egemen eşitliği temelinde uygulanabilecek ciddi bir yaptırımı bulunmamaktadır. Konvansiyon ayrıca, askeri ve diğer düşmanca amaçlarla barışçıl amaçlar arasındaki fark, yaygın, uzun süreli ve ciddi etkinin tanımı konularında sessiz kalmaktadır. Konvansiyonun halen 78 Taraf Devleti bulunmakta olup bunlara ABD, RF, Yunanistan, Ermenistan, GKRY’yi örnek verebiliriz. Türkiye, 1977’de imzaladığı ENMOD’a taraf değildir. İmzalarken kayda geçirdiği yorumlayıcı ifadede de yukarıda sıraladığımız, ENMOD’un sessiz kaldığı hususlara dikkat çekmiştir.[22]
Uzun Menzilli Sınır Aşan Hava Kirliliği Sözleşmesi (Türkiye 1983’de taraf olmuştur)[23], BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (Türkiye 2004’de taraf olmuştur),[24] Sınır Aşan Bağlamda Çevresel Etki Değerlendirmesi Konvansiyonu (Türkiye taraf değildir)[25], Aarhus Konvansiyonu (Türkiye taraf değildir)[26], Uluslararası Su Yollarının Seyir Amaçlı Olmayan Kullanımlarının Hukuku Konvansiyonu (Türkiye taraf değildir)[27] ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (Türkiye 1997’de taraf olmuştur)[28] de konuya uzak olmayan, ancak bizce “teğet geçen” çok taraflı uluslararası anlaşmalardandır.
Tüm bu anlaşmaların ortak noktaları sorumluluk, sınıraşan çevresel zarar, sağlık riskleri gibi hususları içermemeleri, sıkı denetim mekanizmalarına sahip olmamalarıdır.
Kısacası (tarafları arasında Türkiye’nin bulunup bulunmamasından bağımsız olarak) yürürlükteki kamuya açık çok taraflı uluslararası anlaşmaların hiçbiri, bulut tohumlama yönteminin bilinçli veya bilinçsizce kullanımı sonucu istenmeyen sınıraşan çevresel sonuçlara sebep olunması halinde etkili uygulama alanı bulmayacaktır.[29] Bu hukuki boşluk, özellikle Dünyanın kullanılabilir tatlı su kaynaklarının oldukça sınırlı olduğu, kuraklığın sıklığının, şiddetinin ve coğrafi yayılımının arttığı dikkate alındığında kötüye ve sorumsuzca kullanıma kapı aralamaktadır.
5. Türk yetkililer ve Türk halkınca alınması gereken önlemler
A. Yalan (dezenformasyon) ve yanlış (mizenformasyon) bilgiye karşı alınması gereken önlemler
Yaptığımız açık kaynak araştırmaları, chemtrails ve SAI’nin uygulandığına dair inandırıcı bilgi içermiyor. Bu nedenle, ülkemizde azalma eğilimi gösterdiği ifade edilen tarımsal verimliliğin, yağışların ve güneşli gün sayısının nedenlerini bunlara bağlayan her tür bilgiye şüpheyle yaklaşılmalıdır.
Önceki yazılarımızda bahsettiğimiz üzere, en kârlı savaşların top, tüfek ve kanla değil; yumuşak güçle yapıldığı bir çağdayız. Çokça karşılaştığımız yumuşak güç yöntemlerinden biri ise yalan (dezenformasyon)-yanlış (mizenformasyon) bilgi. Hayal ürünü olan veya yapay zekâyla yaratılan metinlerle, yapay zekâyla biçimlendirilen görsellerle, bunlara yapılan gerçekdışı yorumlarla kitlelerin gerçeklik algısıyla oynanabiliyor. Bu içerikler toplumsal halüsinasyona; umutsuzluk, korku, panik, çaresizlik duygularına, Devlete güvensizliğe sebep olabiliyor.
Bu sonuçların önüne geçmek için yetkililerce alınması gereken önlemler:
· Konuya ilişkin geniş kitlelere ulaşmış yalan-yanlış içeriklerin (haber, gönderi, yorum vb.) doğrusunun ne olduğuna ilişkin kamuoyunu bilgilendirici açıklamalar yapmak, gerekiyorsa tekzip yayımlatmak,
· Çeşitli ülkelerin ilgili kurumlarının yaptığı gibi, web sitelerine chemtrails ve SAI hakkında herkesin anlayabileceği, halkın yeterli derecede bilgilenebileceği, yalın dille kaleme alınmış metinler ekleyip bu metinlerin güncelliğini korumak,
· İçeriklerin münferiden kimlerce yayıldığının tespitinin, bu kişilerin soruşturulup kovuşturulmasının ötesinde, bu içeriklerin bir stratejinin parçası olup olmadığını araştırmak,
· ÇHC örneğinde olduğu gibi,[30] uzmanı olduğunu belgelendiremeyen kişilerin sosyal medyada belli konularda paylaşım yapmalarının önüne geçecek düzenlemeler yapmaktır. Buraya, bu önlemin Anayasamızın 26., Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. maddesinde güvence altına alınan ifade özgürlüğünü, Anayasamızın 10., Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. maddesinde güvence altına alınan ayrımcılık yasağını ihlal etmeyecek şekilde düzenlenmesi gerektiğine dair bir parantez açalım.
Halkın alması gereken önlemler:
· Dijital okuryazarlık kazanmak; yani sosyal medyada, yapay zekâ tabanlı mecralarda gördüğümüz, duyduğumuz, okuduğumuz tüm bilgileri doğru kabul etmek yerine eleştirel süzgeçten geçirmektir. Özellikle mantığımıza ters gelen, hayatın olağan akışına uymayan, aşırı uç veya iddialı, fazla karamsar/korkutucu bilgilerin doğruluğunu başta ilgili resmi kurumlar olmak üzere farklı kaynaklardan araştırmaktır.
B. Bulut tohumlamaya ilişkin alınması gereken önlemler
Yetkililerce alınması gerekenler:
· Bulut tohumlamanın olumlu ve olumsuz özelliklerine dair şeffaflık ilkesi temelinde, ilgili tüm paydaşların katılımıyla araştırmalar yürütüp bunun sonucuna göre bu yönteme devam edip etmemeye karar vermek; edilecekse uygulamaya mevzuatla standartlar, denetim mekanizmaları/kurumları getirip ihlalleri etkili yaptırımlara bağlamak,
· Potansiyel olumlu ve olumsuz sonuçlarına ilişkin ilgili kurumların istişaresi sonucunda, gerekiyorsa, bulut tohumlamanın ve benzer uygulamaların kurallarını, ön bilgilendirmeli onay hallerini (PIC), sınıraşan çevresel etki değerlendirmesini (ÇED), etkili denetim ve yaptırım mekanizmalarını içeren bir uluslararası anlaşmaya veya mevcut anlaşmalarda değişikliğe önayak olmak, içeriğine yön vermek (bu konuda eyleme geçmek için 2026 COP31 Dönem Başkanlığımız biçilmiş kaftandır),
· Kuraklığın önlenmesi hedefine yönelik araçları çeşitlendirerek (örneğin Fırat ve Dicle nehirlerinin daha etkili değerlendirilmesi) bu ikame araçları bulut tohumlama gibi fayda/maliyet hesabı net olmayan yöntemlere öncelemek,
· Çevreye etkisi/zararı bulunabilecek eylemlere neden olma potansiyeli bulunan, taraf olduğumuz uluslararası anlaşmaları gözden geçirmek,
· Vatandaş için etkili çevre, eğitim, tarım, sağlık, gıda ve genel yaşam stratejileri oluşturmaktır.
Halkın yapması gereken ise öncelikle çevresel kaynakları sorumlu kullanmaktır. Katılımcı demokrasiyi harekete geçirip, bulut tohumlama yöntemi dahil çevreyi etkileme potansiyeli bulunan her tür tasarrufa bilgi ve deneyimle yön vermek, yasa koyucu ve uygulayıcıya rehberlik etmektir.
-----------
[1] Türkçe dahil farklı dillerde İngilizce adı olan “chemtrails” kullanıldığı için, yazıda Türkçe çevirisi “kimyasal izler” olan chemtrails orijinal adıyla bahsedilmiştir.
[2] Abby Foust, “Chemtrails: Deadly Skies or Dangerous Misinformation?” chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/file:///C:/Users/Asus/Downloads/Chemtrails_%20Deadly%20Skies%20or%20Dangerous%20Misinformation_.pdf erişim 24.11.2025
[3] New Hampshire Çevre Hizmetleri Departmanı, “Chemtrails and Contrails” chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.des.nh.gov/sites/g/files/ehbemt341/files/documents/ard-69.pdf erişim 24.11.2025
[4] Cansu Yılmaz, “Chemtrails Komplo Teorisine Yönelik İddialar Doğru mu?” https://www.dogrulukpayi.com/dogruluk-kontrolu/chemtrails-komplo-teorisine-yonelik-iddialar?gad_source=1&gad_campaignid=1455793348&gbraid=0AAAAADkwFYIbb18pd3yG0BdBBoKGYZQzI&gclid=Cj0KCQiAoZDJBhC0ARIsAERP-F9LopT68rQKwOfnzly9-o4gzWeUg3SDgYFFPkRhnpW7VCa4Q1sXtyIaAoZ4EALw_wcB erişim 24.11.2025
[5] Steven J. Davis, “Quantifying expert consensus against the existence of a 'chemtrails' conspiracy” https://www.ess.uci.edu/~sjdavis/SLAP/ erişim 25.11.2025
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Budyko erişim 24.11.2025
[7] https://geoengineering.global/stratospheric-aerosol-injection/ erişim 25.11.2025
Alistair Duffey, Matthew Henry, Wake Smith, Michel Tsamados, Peter J. Irvine, “Low-Altitude High-Latitude Stratospheric Aerosol Injection Is Feasible With Existing Aircraft” https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2024EF005567 erişim 26.11.2025
https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/stratospheric-aerosol-injection erişim 25.11.2025
Emre Rona, “Jeomühendislikle İklimi Değiştirmek: Umut mu, Risk mi?” https://kurious.ku.edu.tr/jeomuhendislikle-iklimi-degistirmek-umut-mu-risk-mi/ erişim 25.11.2025
[8]Örnekler:
https://drawdown.org/explorer/deploy-stratospheric-aerosol-injection erişim 25.11.2025
Samantha M. Tracy, Jonathan M. Moch, Sebastian D. Eastham, Jonathan J. Buonocore, “Stratospheric Aerosol Injection May Impact Global Systems and Human Health Outcomes” https://online.ucpress.edu/elementa/article/10/1/00047/195026/Stratospheric-aerosol-injection-may-impact-global erişim 24.11.2025
Han N. Huynh, V. Faye McNeill, “The Potential Environmental and Climate Impacts of Stratospheric Aerosol Injection: A Review” https://pubs.rsc.org/en/content/articlelanding/2024/ea/d3ea00134b erişim 24.11.2025
Vattioni, S., Peter, T., Weber, R., Dykema, J. A., Luo, B., Stenke, A., Feinberg, A., Sukhodolov, T., Keutsch, F. N., Ammann, M., Vockenhuber, C., Döbeli, M., Kelesidis, G. A., & Chiodo, G. “Injecting Solid Particles into the Stratosphere Could Mitigate Global Warming but Currently Entails Great Uncertainties” https://www.nature.com/articles/s43247-025-02038-1 erişim 24.11.2025
[9]https://www.tuwien.at/en/tu-wien/news/news-articles/news/der-kristall-der-wolken-zum-regnen- bringt#:~:text=The%20process%2C%20known%20as%20cloud,ground%20as%20rain%20or%20snow erişim 25.11.2025
https://www.mgm.gov.tr/genel/sss.aspx?s=yapayyagis erişim 24.11.2025
https://www.aydemenerji.com.tr/blog/249/bulut-tohumlama-ile-yagmur-nasil-yagar-/#:~:text=T%C3%BCrkiye'de%20bulut%20tohumlama%20%C3%A7al%C4%B1%C5%9Fmalar%C4%B1,d%C3%BCzeye%20geldi%C4%9Finde%20bu%20teknolojiye%20ba%C5%9Fvurulmu%C5%9Ftur. erişim 25.11.2025
[10] https://www.dri.edu/making-it-snow/ erişim 25.11.2025
[11]Kriti Barua, “List of 7 Countries which are Experimenting with Cloud Seeding for Artificial Rain” https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/list-of-countries-using-cloud-seeding-for-artificial-rain-1820003622-1 erişim 24.11.2025
[12] Michalis V. Sioutas, “Hail Characteristics and Cloud Seeding Effect for Hail Suppression in Central Macedonia, Greece” https://www.researchgate.net/publication/307958994_Hail_Characteristics_and_Cloud_Seeding_Effect_for_Hail_Suppression_in_Central_Macedonia_Greece erişim 24.11.2025
[13] Ruth Comerford, “Iran Begins Cloud Seeding to Induce Rain Amid Historic Drought” https://www.bbc.com/news/articles/cj4172yl0l1o erişim 24.11.2025
[14] Kriti Barua, “List of 7 Countries which are Experimenting with Cloud Seeding for Artificial Rain” https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/list-of-countries-using-cloud-seeding-for-artificial-rain-1820003622-1 erişim 24.11.2025
[15]Ashleigh Mulder, “The Legal Frameworks for Cloud Seeding: Navigating International Regulations” https://coraxfoundation.org/2023/05/15/the-legal-frameworks-for-cloud-seeding-navigating-international-regulations/ atıfıyla Roelof T Bruintjes, “A Review of Cloud Seeding Experiments to Enhance Precipitation and Some New Prospects” Bulletin of the American Meteorological Society erişim 26.11.2025
[16] https://www.gao.gov/products/gao-25-107328 erişim 24.11.2025
[17] Güneş ışığını Dünya'dan uzağa yansıtmaya yönelik kasıtlı, büyük ölçekli müdahaleler
[18]Milo McBride, “Bipartisan Backlash Against Geoengineering and Carbon Removal in the United States” https://carnegieendowment.org/research/2025/10/united-states-geoengineering-carbon-removal-bipartisan-backlash?lang=en erişim 25.11.2025
[19] https://www.mgm.gov.tr/genel/sss.aspx?s=yapayyagis erişim 24.11.2025
[20] https://www.aydemenerji.com.tr/blog/249/bulut-tohumlama-ile-yagmur-nasil-yagar-/#:~:text=T%C3%BCrkiye'de%20bulut%20tohumlama%20%C3%A7al%C4%B1%C5%9Fmalar%C4%B1,d%C3%BCzeye%20geldi%C4%9Finde%20bu%20teknolojiye%20ba%C5%9Fvurulmu%C5%9Ftur.
[21] Örnekler:
Alissa J. Rubin, “Cloud Wars: Mideast Rivalries Rise Along a New Front” https://www.nytimes.com/2022/08/28/world/middleeast/cloud-seeding-mideast-water-emirates.html erişim 26.11.2025
Manon Simon, Jan McDonald, Kerryn Brent, “Transboundary Implications of China's Weather Modification Programme” https://www.cambridge.org/core/journals/transnational-environmental-law/article/transboundary-implications-of-chinas-weather-modification-programme/1165CCF111AD9F356EA7969F0F689B64 erişim 25.11.2025
Amrita Jash, “Is China Modifying the Weather? India Has Concerns” https://www.orfonline.org/expert-speak/is-china-modifying-the-weather-india-has-concerns erişim 25.11.2025
[22] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVI-1&chapter=26&clang=_en erişim 25.11.2025
[23] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-1&chapter=27&clang=_en erişim 25.11.2025
[24] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetailsIII.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-7&chapter=27&Temp=mtdsg3&clang=_en erişim 25.11.2025
[25] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-4&chapter=27&clang=_en erişim 25.11.2025
[26] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-13&chapter=27&clang=_en erişim 25.11.2025
[27] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-12&chapter=27&clang=_en erişim 26.11.2025
[28] https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII-8&chapter=27&clang=_en erişim 25.11.2025
[29] Farklı görüş için örneğin bkz. Ashleigh Mulder, “The Legal Frameworks for Cloud Seeding: Navigating International Regulations” https://coraxfoundation.org/2023/05/15/the-legal-frameworks-for-cloud-seeding-navigating-international-regulations/ erişim 26.11.2025
[30]Giselle Castro-Sloboda, “China Cracks Down: Fake Experts Banned From Social Media” https://www.cnet.com/tech/services-and-software/china-cracks-down-fake-experts-banned-from-social-media/ erişim 25.11.2025
Görsel 1: Ededchechine, Freepik
Görsel 2: Kamchatka, Freepik