Günümüzde Cumhuriyet savcılarının iş yükü gittikçe artmaktadır. 2017 verilerine göre Türkiye genelinde toplam 7 milyon 857 bin kişiye ‘şüpheli’ sıfatı ile işlem yapıldığı, Türkiye’de görev yapan savcı başına bin 963 dosya düştüğü, bu rakamın hâkimlerde 929’a düştüğü, 2017 yılında açılan bir dava dosyasının ise yaklaşık 417’de günde tamamlandığı, Suç atlasına bakıldığında ise Türkiye genelinde mal varlığına karşı işlenen suçlar; yani hırsızlık, dolandırıcılık ve mala zarar verme suçlarının yaygın olarak işlendiği ifade edilmektedir.[1]
İş yükünün artması ile birlikte Cumhuriyet savcılarının soruşturma dosyalarına gerekli olan zamanı ayıramadıkları, bu nedenle de soruşturmalarda hem kalite hem de süre olarak olumsuz durumların yaşandığı görülmektedir.
Bu nedenle, yukarıda ifade edilen sorun bağlamında soruşturma işlemlerinin hızlı bir şekilde yerine getirilmesi, soruşmada etkinliğin sağlanması için uyulması gereken ilke ve kuralların belirlenmesi zorunluluğu bulunmaktadır.
CUMHURİYET SAVCISININ GÖREVİ
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun “Bir suçun işlendiğini öğrenen Cumhuriyet savcısının görevi” başlıklı 160. Maddesinin birinci fıkrasına göre, Cumhuriyet savcısı, ihbar veya başka bir suretle bir suçun işlendiği izlenimini veren bir hâli öğrenir öğrenmez kamu davasını açmaya yer olup olmadığına karar vermek üzere hemen işin gerçeğini araştırmaya başlamak zorundadır.
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun “Bir suçun işlendiğini öğrenen Cumhuriyet savcısının görevi” başlıklı 160. maddesinde. Cumhuriyet savcısının temel görevi ifade edilmektedir.
Cumhuriyet savcısı bir suçun işlendiği görünümünü veren bir hâli öğrenir öğrenmez hemen gerçeğe ulaşmak amacıyla soruşturma işlemlerine başlamalıdır. Soruşturma işlemlerinin amacı, kamu davasını açmaya yer olup olmadığını belirlemek ve bu konuda karar vermektir.
Burada ilk amacın şüphe karşısında gerçeği tespit etmek olduğu söylenebilir. Bu aşamada kolluk Cumhuriyet savcısının temel yardımcısı konumundadır. Batı hukukunda, kolluğun temelde işi yürüttüğü bu aşama, araştırma (enquete) aşaması olarak tanımlanmaktadır.
Yasal düzenlemeye göre Cumhuriyet savcısı, esaslı ihbar üzerine işin gerçeğini araştıracaktır
Belirtmek gerekir ki, ihbarın, daha başlangıçtan esassız olduğu anlaşılıyorsa, araştırmaya yine de girişilmesi zorunluluğundan bahsedilemez.
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun “Bir suçun işlendiğini öğrenen Cumhuriyet savcısının görevi” başlıklı 160. maddesi, soruşturma evresinin açılmasını ifade etmektedir. Bizim hukuk sistemimizde, bazı Batı kanunlarından farklı olarak soruşturma aşamasını açmak görevi Cumhuriyet savcısına verilmiştir.
Özel kişiler ihbar yolu ile sadece soruşturma aşamasının açılmasını temin edebilirler. Kolluğun rolü Cumhuriyet savcısının yardımcısı olmaktan ibarettir. Bu nedenle bizim ceza yargılaması sistemimiz, Batı'daki bazı görüş ve uygulamalardan farklıdır.
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun “Bir suçun işlendiğini öğrenen Cumhuriyet savcısının görevi” başlıklı 160. maddesinin birinci fıkrasının ikinci cümlesinde, diğer bazı Batı kanunlarında da olduğu gibi, Cumhuriyet savcısının adlî kolluk ve amir ve memurlarının bütün yetkilerini kullanabileceği ifade edilmektedir. Cumhuriyet savcısının bu yetkisi, adlî işlemlerin gözetim ve denetimini de kapsamaktadır.
Cumhuriyet savcısı, soruşturma işlemleri açısından maddi gerçeğin araştırılması ve adil bir yargılamanın yapılabilmesi için, emrindeki adli kolluk görevlileri marifetiyle, şüphelinin lehine ve aleyhine olan delilleri toplayarak muhafaza altına almalıdır. Ayrıca soruşturma işlemlerini yürütürken aynı zamanda şüphelinin haklarını da korumalıdır. (CMK md. 160/2)
Cumhuriyet savcısının temel görevi, suç işlendiği izlenimini veren bir hâli görüp öğrendiğinde gerçeği araştırarak işe girişmek olduğundan; Cumhuriyet savcısı, şüphelinin aleyhine ve lehine olan hususları eşit bir çaba göstererek araştıracaktır. Aynı zamanda suça ait delil, iz, eser ve emareler toplanacak ve muhafaza altına alınacaktır.
Soruşturma aşamasında cumhuriyet savcısı bu temel görevi yerine getiren organ olması nedeniyle temel üç ilkeyi gözetmek durumundadır. Bu ilkeler şunlardır:
1) Etkinlik,
2) Sürat,
3) Dürüstlük ve hakkaniyet.
ETKİNLİK
Adli soruşturmalar sonucunda açılan kamu davalarında, Ceza Muhakemesi Kanununun amaçladığı tek celsede karar verme hedefine ulaşılabilmesi için soruşturma aşamasının etkin bir şekilde yürütülmesi büyük önem taşımaktadır.
DÜRÜSTLÜK VE HAKKANİYET
Bunun için soruşturma aşamasında, Cumhuriyet savcısının emrindeki adli kolluk görevlileri marifetiyle şüphelinin lehine ve aleyhine olan delilleri eksiksiz olarak toplanması ve muhafaza altına alınması gerekmektedir.
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun “Bir suçun işlendiğini öğrenen Cumhuriyet savcısının görevi” başlıklı 160. maddesinin ikinci fıkrasında yer alan hüküm, dürüstlük ilkesinin gereği olarak hüküm altına alınmıştır.
Bu ilkeyi Alman Usul Kanunu’nun 160 inci maddesi de, bizde olduğu gibi ifade etmektedir. Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi’nin 6 ncı maddesine göre her kişinin, davasının adil olarak görülmesini istemek hakkı vardır.
Soruşturma organı delilleri tarafsız ve dürüstlük kurallarına uygun bir şekilde toplamakla yükümlü kılınmıştır.
SÜRAT
Soruşturmanın hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi gerekir. Delillerin zamanında ve eksiksiz olarak toplanmaması, etkili soruşturma yapılamamasına ve toplumun adalete olan güveninin yitirilmesine neden olabilmektedir.
TEMEL SORUŞTURMA İLKELERİ VE UYGULAMALARI
Cumhuriyet savcısının, soruşturma görevini yerine getirirken bazı hususlara dikkat etmesi ve bazı temel soruşturma uygulamalarını yerine getirmesi gerekmektedir. Cumhuriyet savcısının soruşturma işlemleri sırasında gözetmesi gereken bazı temel uygulama ve ilkeler şunlardır:[2]
Derhal soruşturma işlemlerine başlama ilkesi
Bir suç işlendiğine dair ihbar ve şikâyet alınması ile birlikte cumhuriyet savcısı, ivedilikle adli kolluk görevlileri marifetiyle kamu davasını açmaya yer olup olmadığı hususunda karar verebilmek adına olayla ilgili araştırma işlemlerine başlamalıdır.
Şüphelinin lehine ve aleyhine olan delillerin toplanması
Maddi gerçeğin ortaya çıkarılabilmesi ve adil yargılanmanın sağlanabilmesi için şüphelinin lehine ve aleyhine olan delillerin toplanması ve muhafaza altına alınmalıdır.
Soruşturmanın gizlilikle yürütülmesi ilkesi
Soruşturma işlemlerinin düzgün bir şekilde gerçekleştirilmesi ve suçsuzluk karinesine uyularak, şüphelinin lekelenmeme hakkının korunabilmesi için soruşturmanın gizlilikle yürütülmesine özen gösterilmelidir.
İfade alma ve ilgili öznenin sıfatının tespiti
İfadesine başvurulan kişinin şüpheli, müşteki, tanık vs. taraf sıfatının öncelikle tespit edilmesi ve buna göre ifadesinin alınması gerekir.
Şikâyete konu eylemin açık bir şekilde belirlenmesi ilkesi
Mağdura/müştekinin ifadesinin alınması sırasında, şikayetine konu eylemin şüphe yaratmayacak, tereddüt oluşturmayacak şekilde açıklattırılması ve şikayetçi olup olmadığı hususunun mutlaka sorulması gerekir.
Suç tipine göre detaylı ifade alma (somut eylemin açık bir şekilde tespiti)
Şüpheli savunması ile müşteki, tanık ve ifade sahibi beyanlarının suç tipine göre detaylı ve somut eylemi açıkça ortaya koyacak şekilde alınması,
Müşteki şüphelinin hem şüpheli hem müşteki konumunda ifadesinin alınması
Müşteki olarak dinlenen kişilerin, soruşturma süreci içerisinde şüpheli hâline gelmesi durumunda, sadece müşteki ifadesiyle yetinilmeyerek suçlamalarla ilgili şüpheli sıfatıyla da ayrıca savunmasının alınması zorunludur.
Şüphelinin yeniden (ikinci ifade) ifadesinin bizzat Cumhuriyet savcısı tarafından alınması ilkesi
Şüphelinin, soruşturma sürecinde yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı ortaya çıktığında, bu işlem kolluğa bırakılmayarak bizzat Cumhuriyet savcısı tarafından yerine getirilmelidir.
Gözaltı süresine uyulması ilkesi
Gözaltı süresinin, yakalamadan itibaren başladığı ve bu süreye Cumhuriyet başsavcılığında geçecek sürenin de dahil olduğu hususu gözetilerek soruşturma işlemlerinin tamamlanmasını müteakip şüphelilerin ivedi olarak tutuklanmak veya adli kontrol altına alınmak üzere sulh ceza hâkimliğine sevk edilmesi veya serbest bırakılması suretiyle yasal süreye riayet edilmelidir.
Arama işlemlerine önem verilmesi
Nitelikli olaylarda, suç delillerinin elde edilmesi ve şüphelinin yakalanması amacıyla sulh ceza hâkimliğinden arama kararı talebinde bulunulması ya da gecikmede sakınca bulunan hal var ise bu kararın Cumhuriyet savcısı tarafından verilmesi, özellikle silah ile işlendiği iddia edilen suçlarda arama yapılması hususuna önem verilmesi gerekir.
Suça sürüklenen çocukların büyüklerle birlikte suç işlemeleri halinde soruşturmanın iki ayrı dosya üzerinden yürütülmesi ilkesi
Suça sürüklenen çocukların büyüklerle birlikte suç işlemeleri hâlinde, 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanununun 17 nci maddesi uyarınca soruşturmanın iki ayrı dosya üzerinden yürütülmesi, her iki soruşturma dosyasına da aynı evrakın mutlaka takılması ve bu durumun iddianamede açıkça belirtilmesi gerekir.
Cinsel istismar mağduru çocuğun ifadesi alınmaksızın, çocuk izleme merkezine (ÇİM) gönderilmesi ve burada soruşturmanın tamamlanması ilkesi
Cinsel istismara uğradığını beyan eden veya uğradığından şüphelenilen çocukların kendisi, yakınları veya ilgilileri ile ilk olarak kolluk kuvvetine başvurmaları hâlinde, çocuğun ifadesi alınmaksızın, çocuk izleme merkezine (ÇİM) gönderilmesi ve soruşturmanın burada tamamlanmasının sağlanması gerekir. Ancak çocuk izleme merkezinin bulunmadığı yerlerde ise ikincil mağduriyetin önlenmesi için ifadenin bir seferde tamamlanmasının sağlanmasına özen gösterilmelidir.
Adli kolluk ile koordinasyon ve yeteri kadar büro kurulma ilkesi
Suç ve suçluluk ile tam anlamıyla mücadele edilebilmesi için ilgili adli kolluğun şube ya da bürolarıyla koordinasyon hâlinde bulunulması ve bu kapsamda Cumhuriyet başsavcılığına intikal eden suçların niteliği ve sayısı da dikkate alınarak yeteri kadar büro kurulmak suretiyle soruşturmaların etkinliğinin sağlanması itina ile gerçekleştirilmelidir.
Adli kolluk amir ve memurlarıyla gerekli iş birliğinin sağlanması
Adli kolluk amir ve memurlarıyla gerekli iş birliğinin sağlanması ile Cumhuriyet savcısına zamanında ulaşabilmeleri için gerekli tedbirlerin alınarak bu konuda hiçbir yakınmaya sebebiyet verilmemesi gerekir.
İnternet aracılığı ile işlenen suçlarda internet sayfa görüntülerinin dosyaya alınması
Kısa mesaj veya sosyal medya paylaşımları ile işlenen suçlarda, suça konu içeriklerin tam olarak dosyaya yansıtılması, özellikle internet yolu ile işlenen suçlarda sayfa görüntüleri alınması (URL adreslerinin gösterilmesi) zorunludur.
Çok taraflı suç soruşturmalarında ayrıştırma, teşhis işlemlerinin yapılması ve olay görüntülerinin dosya kapsamına alınması
Çok taraflı suç soruşturmalarında, eylemlerin kişilere göre ayrıştırılması, teşhis hususlarına gerekli özenin gösterilmesi ve olay görüntülerini içerir CD kayıtlarının dökümünün mutlaka çıkartılarak soruşturma dosyasına eklenmesi şarttır.
İfadelerde geçen kişilerin sıfatına göre dinlenilmesi zorunluluğu
İfadelerde adı geçen bilgi ve görgü sahibi kişilerin şüpheli, mağdur veya tanık olarak mutlaka dinlenilmesi sağlanmalıdır.
Vücut izi tespiti ve mukayese işlemleri
Olay yeri incelemesi neticesinde, vücut izi tespit edilmesi durumunda, mutlaka taraflardan parmak izi alınarak mukayese yoluna gidilmesinin temini zorunludur.
Kriminal raporların hızlı bir şekilde temin edilmesi
Kriminal rapor alınmasını gerektirir delillerin, gecikmeksizin ilgili kriminal inceleme dairesine gönderilmesi gerekir.
Müştekiden iletişim tespitine rıza gösterip göstermediği hususunun sorulması zorunluluğu
Telefon ile rahatsız etme, hakaret ve tehdit ile çalıntı ve kayıp telefon olaylarında, mağdur veya müştekinin ifadesi alınırken, iletişim tespitine rıza gösterip göstermediği hususunun özellikle sorulması zorunlu bir işlemdir.
Geçici raporların hızlı bir şekilde kesin rapora çevrilmesi zorunluluğu
Yaralama olaylarında alınan geçici raporların ilgili sağlık birime sevk edilerek kati rapora çevrilmesi, kati raporun alınamadığı durumlarda ise olay tarihli muayene ve konsultasyon raporlarının mutlaka temin edilerek dosyaya eklenmesi gerekir.
Siber suçlarda delillerin tespiti işlemleri
Siber suçlarda, müştekiye ait hesabın nerede bulunduğu, paranın nereden çekildiği, harcamanın nereden yapıldığı, harcamaya konu ürün bilgisi ve internet ortamında yapılan alışverişlerde IP ile LOG kayıtlarının sorulması, ürün teslimat bilgilerinin ve olay tarihli görüntü kayıtlarının temin edilmesine özen gösterilmelidir.
Kolluktan soruşturma akıbetlerinin uygun zaman aralıkları ile sorulması
Soruşturmanın makul süre içerisinde sonuçlandırılabilmesi amacıyla, kolluk tarafından yapılması istenilen soruşturmaların akıbetinin uygun zaman aralıklarıyla sorularak evrakın sürüncemede bırakılmasının önüne geçilmesi gerekmektedir.
Nezarethane denetimi
Nezarethane kayıtlarının, Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliğinin 12 nci maddesindeki unsurları ihtiva edecek şekilde tutulmasının sağlanması ve nezarethanelerde kurulu kamera sistemlerinin işlerliği hususunda gerekli denetimin sıklıkla yerine getirilmesi zorunludur.
Kolluktan gelen evraktaki eksikliklerin bizzat Cumhuriyet savcısı tarafından giderilmesi veya sadece ilgili kısım için kolluğa yazı yazılması
Kolluktan gelen evrakta herhangi bir eksiklik tespit edilmesi durumunda, soruşturma evrakının bütünüyle kolluğa geri gönderilmeyip, yapılan inceleme sonunda görülen eksikliklerin ilgili Cumhuriyet savcısı tarafından bizzat giderilmesi ya da evrakın ilgisi de belirtilmek suretiyle soruşturma evrakının sadece ilgili kısmının, hangi konuda eksikliklerin bulunduğu ve nasıl giderileceği hususuna ilişkin talimatın da eklenerek gönderilmesi gerekir.
Kolluğa yol gösterme ve kolluk elemanlarının bilgilendirilmesi
Kolluğun görevini yerine getirdiği sırada tereddüt ettiği hususlarda yol gösterici olunması, bu hususların yazılı olarak ilgililere gönderilmesi, gerek duyulan hâllerde bilgilendirme ve değerlendirme toplantıları düzenlenmesi gerekmektedir.
SONUÇ
Kuşkusuz soruşturma aşamasında Cumhuriyet savcısının dikkat etmesi gereken konular bunlarla sınırlı değildir. Yukarıda soruşturma işlemlerinde temel olarak gözetilecek hususlar ve ilkeler belirtilmiştir.
Belirtilen bu temel konulara özen gösterilmesi halinde hem soruşturma ilkelerine uyulmuş olacak hem de soruşturmalarda etkinlik sağlanacaktır.
Bu şekilde yürütülen soruşturmaların ayrıca makul sürede yargılama yapılmasına katkı sağlayacağından da kuşku duyulmamalıdır.
.
(Bu köşe yazısı, sayın Dr. Suat ÇALIŞKAN tarafından www.hukukihaber.net sitesinde yayınlanması için kaleme alınmıştır. Kaynak gösterilse dahi köşe yazısının tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan köşe yazısının bir bölümü, aktif link verilerek kullanılabilir. Yazarı ve kaynağı gösterilmeden kısmen ya da tamamen yayınlanması şahsi haklara ve fikri haklara aykırılık teşkil eder.
-----------------------------
[1] http://www.gazetevatan.com/2017-adalet-raporu-1169896-gundem/, ET: 29.09.2018.
[2] Adalet Bakanlığı Ceza İşleri Genel Müdürlüğü’nün “Adli Kolluk Uygulamaları” konulu, 19120602-5-659-097-2006-E.1337/65608 sayılı ve 27/09/2018 tarihli yazısı.