Acele kamulaştırma işlemi, olağan kamulaştırma usulü dışında Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesinde belirtilen olağanüstü birtakım şartların meydana gelmesi halinde başvurulan istisnai bir kamulaştırma türü olarak nitelendirebiliriz.
Olağan kamulaştırma usulünde kamulaştırmayı yapan idare, mahkemece adına tescil kararı verilmesinden sonra el atabilirken. Olağanüstü (acele) kamulaştırmada ise idare taşınmaza kamulaştırma sürecini beklemeksizin Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesinde gösterilen şartların gerçekleşmesi halinde el atabilmektedir. Bu şartlar nelerdir;
Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesinde hüküm altına alınmıştır. “3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanununun uygulanmasında yurt savunması ihtiyacına veya aceleliğine Cumhurbaşkanınca karar alınacak hallerde veya özel kanunlarla öngörülen olağanüstü durumlarda gerekli olan taşınmaz malların kamulaştırılmasında kıymet takdiri dışındaki işlemler sonradan tamamlanmak üzere ilgili idarenin istemi ile mahkemece yedi gün içinde o taşınmaz malın (Değişik ibare: 24/4/2001 - 4650/15 md.) 10 uncu madde esasları dairesinde ve 15 inci madde uyarınca seçilecek bilirkişilerce tespit edilecek değeri, idare tarafından mal sahibi adına (Değişik ibare: 24/4/2001 - 4650/15 md.) 10 uncu maddeye göre yapılacak davetiye ve ilanda belirtilen bankaya yatırılarak o taşınmaz mala el konulabilir.[27][28]
(Ek fıkra: 19/4/2018-7139/29 md.) Mahkemece verilen taşınmaz mala el koyma kararı tapu müdürlüğüne bildirilir. Taşınmaz malın başkasına devir, ferağ veya temlikinin yapılamayacağı hükmü tapu kütüğüne şerh edilir. El koyma kararından sonra taşınmaz mal 20 nci madde uyarınca boşaltılır.” Bu kanun metnine göre kısaca acele kamulaştırmanın uygulanabileceği durumlar;
- 3634 sayılı Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanununun uygulanmasında yurt savunması ihtiyacının doğması halinde,
- Aceleliğine Cumhurbaşkanınca (02/07/2018 tarih ve 700 sayılı KHK öncesi Bakanlar Kurulunca) karar verilecek durumlarda,
- Özel kanunlarda öngörülmüş olan olağanüstü durumlarda.
Genellikle; turizm, madencilik, doğalgaz ve afet alanlarıyla ilgili özel kanunlarda düzenlenen hususlar acele kamulaştırmaya konu olmaktadır. Özel kanunlarda sayılan olağanüstü hallere ise şu örnekler verilebilir:
a- Özel şahıslara ait taşınmazların turizm yatırımı için acele kamulaştırma konusu yapılabilir.
b- Doğal Gaz Piyasası Kanunu kapsamında yapılacak kamulaştırmalarda, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunun esas ve usullerinin geçerli olduğu düzenlenmiştir.
Acele kamulaştırma sonucunda ise idare taşınmaza sadece el koyma hakkı kazanır, taşınmazın mülkiyeti idareye geçmeyecektir. Bankaya yatırılan bedel taşınmaz maliki tarafından istenildiğinde çekilebilecektir. Öte yandan taşınmaza el konulduktan sonra ilgili idare tarafından öncelikle satın alma usulünün uygulanması gerekir. Malik ile satın alma konusunda anlaşma sağlanamadığında taşınmazın gerçek karşılığının tespiti için taşınmazın bulunduğu yer Asliye Hukuk Mahkemesinde bedel tespit ve tescil davası açılması gerekir. bu davanın hangi sürede açılması hususunda Kamulaştırma Kanununda açık bir düzenleme yoktur. Ancak Yargıtay uygulamalarına göre idare tarafından şerh tarihinden itibaren 6 ay içerisinde kamulaştırma bedelinin tespiti ile idare adına tescil isteminde bulunulduğuna daire mahkemeden alınacak belgeyi tapu idaresine ibraz etmez ise şerh tapu dairesince sicilden silinir. Acele kamulaştırma işlemi yapılamayacaktır.
Acele Kamulaştırma İle İlgili Yargıtay Kararları
Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesine gereğince verilen kararlar delil tespiti niteliğinde olup, anlaşmazlığı çözümleyen nihai bir karar mahiyetinde olmadığından temyizi mümkün değildir. (Y5HD. 2016/25561 E. 2017/29866 K.)
Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesine göre açılan taşınmazın değerinin tespiti ile bloke edilmesi sonucu acele el koyma istemine ilişkin kararın temyizi mümkün değildir. (Y5HD. 2016/9440 E. 2017/22320 K.)
Acele el koyma kararının verildiği tarihten itibaren 6 aylık makul süre içerisinde kamulaştırmayı yapan idare tarafından bedel tespit ve tescil davası açılmaması halinde taşınmaz malikinin kamulaştırmasız el atma nedeniyle tazminat davası açma hakkı doğar. (Y5HD. 2016/11242 E. 2017/1240 K.)
Acele el koyma kararı verilmesinden sonra idarece makul süre içerisinde Kamulaştırma Kanunun 10. Maddesi uyarınca kamulaştırma bedelinin tespiti ve taşınmazın idare adına tescili için dava açılmaması halinde, taşınmaz maliki tarafından açılan kamulaştırmasız el atma davasının kabulü gerekir. (Y5HD. 2013/1586 E. 2013/4296 K.)
Acele kamulaştırma yolu ile tespit edilen taşınmaz değeri delil tespiti niteliğinde olup, idarece Kamulaştırma Kanunun 10. Maddesi uyarınca açılan bedel tespiti ve tescil davasında mahkemece taşınmaz değerinin usulüne uygun şekilde oluşturulacak bilirkişi kurulu aracılığı ile belirlenmesi gerekirken, 27. Maddeye göre yapılan işlemin tespiti niteliğinde olduğu gözetilmeden davanın reddine karar verilmesi doğru değildir. (Y5HD. 2010/4373 E. 2010/8199 K.)
Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesi uyarınca belirlenen bedel, delil tespiti niteliğinde ise de yapılan yargılama sırasında işin esasına girilmeden davalı tarafça el koyma dosyasında tespit edilen bedel açıkça kabul edilip beyanı imza altına alındığı gibi, davacı idare vekilince yeniden keşif taleplerinin bulunmadığı, sadece tescil konusunda karar verilmesini istendiği, bu beyanın da imzası ile tasdik edildiği nazara alındığında, bedel hususunda taraflar arasında uzlaşma sağlandığı kabul edilmelidir. (Y5HD. 2008/15138 E. 2009/321 K.)
Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesine göre belirlenen bedelin bankadan alınması mal sahibi tarafından bedelin kabul edildiği anlamına gelmez. Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesine göre yapılan işlemler delil tespiti mahiyetinde olup idarece kıymet takdiri dışındaki diğer işlemler sonradan tamamlanarak, dava açılması halinde de mahkemece işin esasına girilerek, taşınmazın dava tarihine göre değerinin tespiti gerekir. (Y5HD. 2006/5173 E. 2006/7590 K.)
Taşınmazın Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesi uyarınca acele el koyma dosyasında yatırılan bedelin faiz getirisinin de hak sahiplerine ödenmesi gerekir. Faiz getirisinin idareye iadesi mümkün değildir. (Y5HD. 2012/26465 E. 2013/2573 K.)