DIŞ TİCARETTE ÖDEME ŞEKİLLERİ

Uluslararası ticarette satılan malın teslimi, bedelin ödenmesi ve risklerin oluşumu taraflar arasında kabul edilen teslim ve ödeme biçimlerine göre değişiklik göstermektedir. Ödeme biçimlerinin ve riskin daha çok hangi taraf aleyhine olması konusu da ödeme biçimleri ve mal teslimindeki maliyetler ile doğrudan ilgilidir. Hem alıcı hem de satıcı risk almaksızın ticaret yapmak ister ancak her yapılacak tercihin maliyeti olduğundan dolayı dış ticarette ödeme biçimleri çeşitlenmiştir.

PEŞİN ÖDEME (Cash Payment/Advance Payment/Prepayment/Cash Before Delivery)

Peşin ödeme; mal bedelinin malın fiili ihracatından önce ödenmesi anlamına gelmektedir. Diğer bir ifade ile malların bedeli, ithalatçı tarafından ihracatçıya gerek banka kanalıyla gerekse başka şekillerde malların teslim alınmasından önce peşin olarak ödenir.[1]

RİSK: Bu ödeme şekli ihracatçı açısından en elverişli ödeme şeklidir. Ancak ithalatçı açısından en riskli ödeme çeşididir

Peşin ödemede kullanılabilecek yöntemler:

A- Havale,çek, efektif ödeme vs. (Payment by bank-tranfer,check or cash)

B- Prefinansman (Prefinancing) (Alıcının ihracat öncesi satıcıyı finanse etmesi anlamına gelmektedir). Alıcı satıcının bankasından garanti talep eder. Prefinansman garantileri; bir “RED CLAUSE” Akreditifin şartı olarak veya akreditif dışında prefinansmanı doğrudan sağlayan yabancı bankaya hitaben verilir. Bu ödeme yönteminde ihracatın gerçekleşememesi durumunda garanti veren banka prefinansman dövizi vadesinde geri ödemeyi temin eder. Bu kapsamda bankanın prefinansman olmak için de kendi müşterisinden teminat isteyeceği hususu dikkate alınmalıdır. Peşin ödeme sisteminde gönderilen (consignee) kısmında alıcının adı yazar zira alıcı malın bedelini peşin ödeyerek malın mülkiyetini kazanmış olacaktır.[2] Malın sevkiyatının uzaması gibi bir durum söz konusu olduğunda ise; alıcı parayı kendinde tutsa idi kullanacağı faizden mahrum kalır. Peşin bedelin 3. Kişiye devrinin mümkün olmadığı yönünde görüş[3] olsa da anlaşma ile aracı firmalara devir edilebilir.

C- Kırmızı şartlı akreditif (red clause letter of credit): Akreditif talimatında belirtilen özel bir hükme istinaden muhabir banka, ihracatçı sevk belgelerini kendisine ibraz etmeden avans ödemesinde bulunur. Bu şartların eskiden kırmızı renkte belirtilmesi nedeniyle böyle bir isim almıştır. Kısmen veya tamamen ödemede bulunulabilir. Bu akreditif lehtarına kırmızı şart ile belirtilen kısmı peşinen çekme hakkı vermektedir. Ödeme ise; çekilen paranın akreditif konusu malın satın alınması, sevkinde kullanılması ve taşıma şartlarına uygun belgelerin de süresinde ibraz edilmesi taahhüdü karşılığında yapılır.[4]

İhracatçı yüklemeyi yapmaz ve avansı geri ödemezse, muhabir banka amir bankadan faizi ile birlikte avans tutarının geri ödenmesini isterse aynı şekilde amir banka da ithalatçıdan talepte bulunacaktır.[5] Dolayısıyla risk ve masraflar alıcıya ait olacaktır.

Alıcı satıcının taahhüdünü yeterli bulmaz ise bu durumda, avansın sevkiyat yapılmadığı takdirde geri ödeneceğine dair banka garantisi mukabilinde ödeme şartı koyabilir.[6]

D- Yeşil şartlı akreditif: (green clause letter of credit) Bu ödeme şeklinde mallar önce bir üçüncü şahsa genellikle bir ambara banka adına ambar teslim makbuzu ile teslim edilir ve bu makbuzu bankaya verildikten sonra avans alınabilmektedir. Ambar teslim makbuzunda mal değeri belirlenir, bu şekilde risk az da olsa azaltılmış olunur.

Akreditifi açan banka lehine, akreditif kullanıcısı tarafından bir teminat mektubu verilmediği halde; kırmızı şartlı akreditifi açtıran taraf riske girmiş olacağından; bu risk yeşil şartlı akreditif ile risk azaltılmaya çalışılmaktadır.

Risk azaltılmaya çalışılsa da alıcı üzerinde kalacaktır. İhracatçı ülkedeki faiz oranı ithalatçı ülkedeki faiz oranından yüksek olduğu dönemlerde bu şekilde kredi finansman yöntemi seçilmektedir.[7]

Peşin ödemede riski azaltan husus: “Geri Ödeme Garantisi” (down payment guarantee)

Bu sistem; mallar henüz sevk edilmeden paranın alıcı tarafından ödenmiş olması halinde uygulanır. Alıcı, bedelini peşin olarak ödediği malların satıcı tarafından gönderilmemesi halinde karşı karşıya kalacağı riski ortadan kaldırmak istemesi halinde bu sistem karşımıza çıkar.

Mal satıcı tarafından gönderilmezse, alıcı, satıcının bankasından “peşin ödeme garantisi” (down-payment guarantee) talep edebilir. Bu ödeme garantisi, malın sevk edilmemesi halinde alıcıya faizi ile birlikte ödeme yapılacağı taahhüdünü içeren teminat mektubu niteliğindedir. Dolayısıyla; alıcı malları alamaması halinde “peşin ödeme garantisi” ne rücu ederek, peşinen ödediği bedeli talep etme hakkı doğar.[8]

- bu garanti devredilemez

- garanti sadece bankalarca alınır.

MAL MUKABİLİ ÖDEME (Cash Against Goods)

Bu ödeme yönteminde malların bedeli, ithalatçı tarafından teslim alındıktan sonra ödenir. Bu ödeme yöntemi ithalatçı için en avantajlı, ihracatçı için ise en riskli yöntemdir. Konsinye ihracatta (shipment on consigment) mal bedeli satış yapıldıktan sonra ödeme yapıldığı için bu ödeme sistemi içinde değerlendirilebilir.

Risk: Bu ödeme yolunda mal teslim alındıktan sonra ödeme gerçekleşeceğinden; mal bedelinin ödenmemesi riski vardır. Sözleşme yapılması tavsiye olunur.

- Mal mukabili ödeme şekli ile işlem yapmak ve risk almamak isteyen satıcı, malını sevketmeden önce bedelin ödeneceğini garanti altına almak için ödeme garantisi (payment guarantee) talep edebilir. Buna ilaveten alıcı isterse banka avalini isteyebilir bu durumda kabul kredili mal mukabili ödeme gerçekleşmiş olur.

VESAİK MUKABİLİ ÖDEME (Cash against Documents/Documentary Collections)

Vesaik mukabili ödemede; satıcı ile alıcı arasında yapılan bir satış sözleşmesi yapılır ve buna göre; satıcı malları sevk eder ve akabinde malları temsil eden vesaiki tahsil için bankasına (tahsile gönderen banka) verir, bu banka satıcının kendisine ibraz ettiği vesaiki bir tahsilat talimatına iliştirerek yurt dışındaki muhabirine (tahsil veya ibraz bankası) gönderir.

- Alıcı, ödeme yapmadan önce bankadaki vesaiki incelemeye yetkilidir. Ancak; satıcının ÖZEL İZNİ OLMADIKÇA malların önceden kontrol edilmesine izin verilmez.

- Satıcının izni olmadıkça tahsil eden banka kısmi ödeme karşılığında vesaiki alıcıya teslim edemez.

Vesaik alıcıya aşağıdaki şekillerden biri ile teslim edilebilir:

- Vesaik ibrazında ödeme (document against payment)

- Poliçe kabulü karşılığında ödeme (document against acceptance)

- Taahhüt karşılığı ödeme (document against letter of undertaking)

- Ödeme garantisi karşılığında teslimi (documents against payment guarantee)

Risk: Bu ödeme türünde malın miktarı ve cinsinin kontrol olanağı yoktur.

KABUL KREDİLİ ÖDEME (Acceptance Credit)

Mal bedelinin belirli bir vadede ödenmesini taahhüt eden ve bu ödemeye bir poliçenin araç olduğu ödeme şeklidir. Bu ödeme biçimi:

- Akreditifli

- Vesaik mukabili

- Mal mukabili olarak yapılabilir.

A-Kabul Kredili Akreditif : (Acceptance L/C)Uluslararası kurallara ve mevzuata göre açılan kabul kredili akreditiflerde; satıcı alıcıya vadeli ödeme taahhüdünde bulunurken, akreditifte ibraz koşulu bulunan belgeler karşılığında, lehtarın çektiği poliçenin kabulünü öngörmektedir. Bu tür akreditiflerde poliçenin kabulü ya da aval verilmesi halinde, bankanın akreditiften kaynaklanan yükümlülükleri sona ermekte ve yükümlülük poliçe üzerinden devam etmektedir. Bu akreditifler de teyitli ya da teyitsiz olabilir.

- Poliçenin geçerli olup olmadığı sorunu ortaya çıkabilir.

- Akreditife şart koymak gereklidir.

- Teyitli akreditifte; vesaik akreditif şartlarına uygunsa teslim edilir.

B-Kabul Kredili Vesaik Mukabili : (documents against acceptance) Bu ödeme şeklinde; satıcı ödeme için alıcıya bir vade tanır, vesaik bedelini garanti altına almak ve belirli bir süre sonunda ödemesini almak istemektedir. Bankanın sevk belgelerini bu belgelere ekli poliçenin alıcı tarafından kabulünü takiben alıcı teslim etmesinden sonra poliçe vadesinde mal bedelinin satıcıya ödendiği bir ödeme şeklidir.

- Burada amaç satıcının alıcıya ödeme için vade vermesidir.

- Satıcı, ödemeyi garanti altına almak için alıcı üzerine bir poliçe çekerek vesaikle beraber bankasına tahsile verir. Banka poliçe ve sevk vesaikini kontrol eder, uygun bulursa alıcı bankasına talimat mektubu ile belgelerin poliçe kabulü karşılığında verilmesini şartı koyabilir.

- Buna ek olarak satıcı isterse bankanın avalini de talep edebilir.[9]

C-Kabul Kredili Mal Mukabili : İhraç edilen malın bedelinin malın ithalatçı tarafından teslim alınmasından ve poliçeyi kabul etmesinden sonra poliçe vadesinde ödemenin gerçekleştiği bir ödeme şeklidir.

- Kabul kredili ödemelerde sıkça karşılaşılan riskler mevcuttur. Malın alınıp ve fakat poliçe bedeli ödenmemiş olabilir veya mal hiç kabul edilmemiş olabilir. Bu gibi durumlar satıcı için risk oluşturur. Bu gibi durumu önlemek için;

- Satıcı düzenleyeceği poliçenin alıcının ülkesindeki bir banka tarafından kabul edilme şartı ileri sürebilir. Böylece alıcı vade bitiminden önce poliçe bedelini bankaya ödemiş olacaktır.

- Diğer risk ise; alıcı ödeme gücü olmasına rağmen, ilgili ülke hukuku bakımından poliçe bedelini ödeyemiyor olabilir. Bu halde; satıcı bankası, vesaiki almadan evvel bu tip ihtimaller olması halinde ne yapılacağına ilişkin satıcıdan talimat istemek durumunda kalabilir. Bunlar da süreci uzatacağı için ihtimaller düşünülerek sözleşme hazırlanmalı ve bankaya talimat verilmelidir.

AKREDİTİFLİ ÖDEME (Letter of Credit)

Akreditif baştan mutabık kalınan şartların yerine getirilmesi durumunda ihracatçıya banka tarafından ödeme yapılmasını öngören bir ödeme yöntemidir. Akreditif sözleşmesinde hangi belgelerin bulunması durumunda ödeme yapılacağı açıkça belirtilmelidir. Bu belgeler içinde mutlaka sevk belgeleri bulunmalıdır. Akreditifte bankalar sadece belgeler üzerinden işlem yaparlar, malları görmezler.

- Sigortada risk unsuru

- Kısmi yükleme ve aktarmanın kabul edilip edilmeyeceği

- Vesaikin yüklemeden kaç gün sonra ibraz edileceği

- Teslim şekli, yükleme ve boşaltma yerleri ne ilişkin vs. şartlar konularak risk azaltılabilir.

Türüne göre akreditif:

Kabili Rücu(cayılabilir) Akreditif: (revocable) Bu tür akreditifler risklidir, amir banka akreditif koşul ve şartlarını değiştirebilir. Lehtara haber vermeye gerek olmadan değişiklik yapılabilir.

- Bu akreditifler teyitli ve devredilebilir olarak açılamaz.

- İlgili ülkedeki bankanın ödeme yapıp yapmayacağı garantisi yoktur.

Gayri-Kabili Rücu(cayılamaz) Akreditif: (Irrevocable L/C)

Uygulamada en sık görülen akreditif türüdür. Akreditif vadesinden önce, lehtarın rızası olmaksızın değiştirilemez, iptal edilemez. Her ne kadar amir bankanın ödemeyi güvence altına alması amaçlandıysa da satıcının ülkesindeki muhabir bankanın ödeme yapması garantili değildir. Bu sebeple; bu tür akreditiflere teyit şartı eklenerek daha güvenceli hale getirilebilir.[10]

- Satıcı yönünden güvence oluşturur.

- Akreditifte belirlenen vesaik şartlarına uygun belgelerin bulunması halinde kesin ödeme taahhüdü içermektedir.

Teyitli (confirmed)

Akreditif teyitli olduğunda; vesaik ve diğer belgeler akreditif şartına uygun değilse; ödeme askına alınır ve banka satıcıyı uyararak vesaikin uygun hale getirilmesini ister.

- Burada lehdar hem amir bankadan hem teyit bankasından olmak üzere iki güvence sağlar ve ibrazı istediği bankaya yapabilir.

Ayrıca;

- Akreditif vadesiz ise; muhabir banka ödemenin akreditifte belirlenen biçimde yapılmasını

- Akreditif vadeli ise; muhabir banka ödemenin vadesinde yapılmasını

- Akreditif poliçe kabulü öngörüyorsa, muhatap banka teyit eden banka üzerine çekilen poliçelerin muhatabı olarak bunların kabulü ile vadelerinde ödenmesinden sorumludur.

Teyitsiz (unconfirmed)

Akreditif teyitsiz ise; ihbar bankası amir bankaya vesaiki gönderir ve amir bankadan gelen ödeme talimatına göre lehtara ödeme yapar.

- Burada sadece ihbar edilen akreditifin gerçekliği kontrol etmek dışında bir şey yapılmaz. Teyitsiz ihbar işlemi gerçekleşir.

Ödeme türüne göre:

- Vadeli (Deferred)

- Kabul Kredili (Acceptance Credit)

- Vesaik İbrazında Ödemeli (Sight)

- Karışık Ödemeli (Mixed Payment)

- İştira (Negotiation)

Özelliği olan akreditifler

- Rotatif (Revolving)

- Red Clause, Green Clause

- Karşılıklı (Back-to-Back)

- Devredilebilir (Transferrable)

- Teminatlı (Stand-by)-hizmet alım satımıyla ilgilidir. (Bu konular bir sonraki makalemizde incelenecektir.)

AKREDİTİFLE İLGİLİ NOT:

Genel akreditif uygulamasında mal miktarında ve birim fiyatta ortalama %5-%10 arasındaki eksik yüklemeye izin verilmektedir.

- Akreditifte mal miktarı şarta bağlanmalı

- Birbirinden BAĞIMSIZ parçalar şeklinde transfer olmamalı

- Kısmi parçalar aynı adrese farklı kargo ile gidiyorsa bu kısmi olarak değerlendirilmiyor.

----------------------------